گسترش طبیعت گردی بوده و به عنوان ابزاری جهت رشد وتوسعه پایدار، طبیعت گردی را تسهیل وهمگانی نماید لیکن دستیابی به موفقیت در مدیریت و توسعه گردشگری در گرو یک برنامه ریزی مناسب و هدفمند است. کشور ایران با وجود جاذبه های فراوان طبیعی، فرهنگی و تاریخی، هنوز نتوانسته است جایگاه خود را به عنوان یک کشور پذیرنده گردشگر در بازار جهانی صنعت توریسم بیابد و همچنین این مسئله در زمینه توریسم داخلی و به خصوص توریسم روستایی صدق می کند. یکی از این نواحی که دارای قابلیت های اکوتوریستی می باشد بخش لواسانات شهرستان شمیرانات است که در این تحقیق به آن پرداخته شده است. این بخش به همراه روستاهای اطراف یکی از گردشگاه های شمال تهران می باشد که دارای توان های اکوتوریستی بالایی می باشد و می بایست با شناسایی حساب شده توانائی ها و پتانسیل های اکوتوریستی این منطقه، اقدامات و برنامه های مفیدی جهت استفاده بهینه از این پتانسیل ها و همچنین دست یافتن به توسعه پایدار توسعه برنامه ریزی نمود.
روش تحقیق ترکیبی از روش توصیفی-تحلیلی و پیمایشی است. اطلاعات مورد نیاز از طریق پرسشنامه از سه گروه گردشگران، مردم بومی ومسؤولان به دست آمده است. در تحلیل داده ها ازنرم افزارهای EXCEL, SPSS, و مدلSWOT استفاده شده است. نتایج نشان داد که بخش لواسانات با توجه به داشتن پتانسیلهای اکوتوریستی، از قابلیت بالایی جهت جذب انواع مختلف گردشگر برخوردار است.
واژه‌های کلیدی: قابلیت های اکوتوریسم، توسعه پایدار،SWOT، بخش لواسانات
فصل اول
کلیات تحقیق

مقدمه
امروزه صنعت اکوتوریسم به عنوان یک مقوله مهم و تاثیرگذار در اقتصاد جهانی پذیرفته شده و کشورهای مختلف دنیا برای رسیدن به توسعه ای پایدار، در این راستا تلاش می نمایند. توجه به مقوله ی گردشگری زمانی مهم تر جلوه می کند که بر اساس آمارهای موجود، صنعت گردشگری امروزه به عنوان دومین منبع درآمد بیش از ۴۹ کشور در حال توسعه به حساب می آید و راهبردی است برای افزایش درآمد و فقرزدایی این کشورها،تا سال ۲۰۱۰ بیش از ۴۳ درصد از اشتغال جهان (WTO) بر اساس پیش بینی سازمان گردشگری جهانی مربوط به بخش گردشگری خواهد بود (محمدی ده چشمه و زنگی آبادی۳:۱۳۸۷، سقایی ۲۶: ۱۳۸۸).

کشور ایران نیز جهت رهایی از اقتصاد تک محصولی، می تواند به دلیل برخورداری از قابلیت های فراوان تاریخی، فرهنگی و طبیعی در عرصه گردشگری و با داشتن راهبرد مناسب، به سطح مطلوبی از توسعه دست
یابد.
۱-۲- کلیات تحقیق
۱-۲-۱- بیان مسئله و اهمیت آن
امروزه با توجه به گسترش شهر نشینی و صنعتی شدن جوامع بشری و تمرکز بیش از اندازه انسانها در اماکن سربسته و شلوغ ،پیچیدگی کارها و خستگی جسمی و روحی ناشی از زندگی پرنشیب و فراز صنعتی، نقش و اهمیت توسعه صنعت جهانگردی بسیار آشکارتر از گذشته نمود پیدا می کند.
اکوتوریسم نوعی از توریسم طبیعی است که اغلب مدعی است به عنوان یکی از سریع­ترین اجزای بازار جهانی توریسم تبدیل شود (تیزل، ۲۰۰۳). طبیعت گردی امروزه به عنوان صنعتی پویا اما نوپا اهمیتی روز افزون پیدا کرده است و کشورهای مختلف توسعه یافته و در حال توسعه برای حفاظت از محیط زیست، کاهش نرخ بیکاری، بهبود توزیع درآمد، تعامل سازنده و موثر با جهان و استفاده از منابع سرشار اقتصادی- اجتماعی و سیاسی آن به دنبال بسط و گسترش طبیعت گردی بوده و به عنوان ابزاری جهت رشد و توسعه پایدار، طبیعت گردی را تسهیل و همگانی نماید لیکن دستیابی به موفقیت در مدیریت و توسعه گردشگری در گرو یک برنامه ریزی مناسب و هدفمند است تجربه نشان داده در نقاطی که گردشگری بدون برنامه ریزی و سیاست گذاری مناسب توسعه یافته، اغلب دچار مشکلات اجتماعی و زیست محیطی می شوند. چنین پیامدی برای ساکنان این مناطق زیان آور و برای بسیاری از گردشگران و برای پایداری توسعه گردشگری تهدیدی جدی است. (علی اکبری و مهدی قرخلو۱۳۸۹) . طبیعت گردی : عبارت است از برآوردن تمنیات و تمایلات خردمندانه و انسانی گردشگران طبیعت در محیطی طبیعی ، فرهنگی ، آموزشی و غیر مصرفی و به صورت پایدار و در حد ظرفیت قابل تحمل با حداقل تاثیر منفی بر محیط طبیعی و فرهنگی تحت شرایط و ضوابطی که ضمن حفظ محیط زیست و فرهنگ بومی و ارزش های آن امکان رشد اقتصادی جوامع محلی را فراهم آورد (علی اکبری و مهدی قرخلو۱۳۸۹).. در این میان، کشور ایران با وجود جاذبه های فراوان طبیعی، فرهنگی و تاریخی، هنوز نتوانسته است جایگاه خود را به عنوان یک کشور پذیرنده گردشگر در بازار جهانی صنعت توریسم بیابد و همچنین این مسئله در زمینه توریسم داخلی و به خصوص توریسم روستایی صدق می کند، بنابراین می بایست با شناسایی حساب شده توانائی ها و پتانسیل های توریستی در نواحی مختلف کشور از جمله نواحی روستایی، اقدامات و برنامه های مفیدی جهت استفاده بهینه از این پتانسیل ها و همچنین توسعه و گسترش اثرات مثبت توریسم در این نواحی صورت گیرد (معصومی، ۱۳۸۵). لذا این پژوهش به دنبال پاسخ به این مهم است که :
قابلیت های اکوتوریسمی لواسانات کدامند؟
آیا با بهره گیری از جاذبه های اکوتوریسم منطقه می توان به حفظ محیط زیست و توسعه پایدار دست یافت؟
آیا با بهره گیری از جاذبه های اکوتوریسم منطقه می توان با توجه به کاهش آسیب های محیطی به حفظ محیط زیست و توسعه پایدار منطقه دست یافت.
۱-۳ - پیشینه تحقیق
- در ارزیابی کیفی ظرفیت های اکوتوریسم درتوسعه روستایی مطالعات زیادی صورت گرفته است ، از جمله: طوبی امیرعضدی و همکارش (۱۳۸۹) در پژوهشی به بررسی قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیدهای گردشگری در شهرستان شمیرانات با هدف ساماندهی صنعت گردشگری در شهرستان شمیرانات پرداخته اند که ، ابتدا نقاط قوت و ضعف که از درون مسئله منشاء می گیرند همراه با فرصت ها و تهدیدهای بیرونی مور د بررسی تجزیه و تحلیل قرار داده است. در این تحقیق ذکر گردیده که بهره برداری از توانمندی های و جاذبه های گردشگری اگر بدون شناخت و برنامه صورت پذیرد، منجر به تخریب و نابودی این قابلیت ها می گردد، لذا در بیشتر نواحی توریستی ضرورت شناخت و ساماندهی وضعیت گردشگری احساس می شود. سپس پیشنهادات اساسی به منظور بهره برداری از قوتها، فرصت ها، کاهش ضعف ها و تهدیدات ارائه نموده است .
-زهرا جلالی کله سر۱۳۹۰، در پایان نامه کارشناسی ارشد خود ، به بررسی ارزیابی کیفی ظرفیت های گردشگری در توسعه روستایی (مطالعه موردی: آهار- شهرستان شمیران) گردشگری و توسعه روستایی را به طور متقابل به یکدیگر وابسته دانسته است. همچنین ذکر نموده است که جاذبه های گردشگری ( طبیعی و انسانی ) توسعه توریسم می تواند آثاری مثبت و منفی بر روستایی داشته باشد. از این رویاد آوری نموده است که ، بررسی ازریابی ظرفیت های گردشگری در توسعه روستایی باید به گونه ای باشد که با محیط سازگار باشد و به افت کیفیت آن نیانجامد، تا عامل اساسی در دستیابی به توسعه پایدار به حساب آید. در این مقاله ارزیابی کیفی ظرفیت های گردشگری در توسعه روستایی را در بخش رودبار قصران به ویژه روستای آهار، از لحاظ بررسی قابلیت ها و پتانسیل های بالفعل و بالقوه گردشگری را در جهت توسعه روستایی، با بهره گرفتن از مدل برنامه ریزی و ازریابی مورد بررسی قرار داده است.
-در پژوهشی دیگر، ناهید اکبری سامانی (۱۳۹۰) به ارائه ی الگوی برنامه ریزی راهبردی توسعه ی گردشگری پایدار روستایی(مطالعه ی موردی: دهستان لواسان کوچک) پرداخته است. در این پژوهش اشاره گردیده است که گردشگری روستایی یکی از انواع گردشگری است که شکل پایدار آن در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و محیطی، بسترساز دست یابی به توسعه ی پایدار جوامع محلّی می شود. از این رو، دست یابی به این مهم، نیازمند طرّاحی، تدوین و به کارگیری الگوی راهبردی، به همراه راهبردهای مناسب و ویژه ی این نواحی از سوی برنامه ریزان و مدیران گردشگری است . بنابراین این پژوهش با هدف تدوین الگوی راهبردی مناسب برای توسعه ی گردشگری در روستاهای منطقه ی مورد مطالعه انجام شده است. سؤال اساسی پژوهش این است که الگوی راهبردی مناسب برای توسعه ی گردشگری که به توسعه ی پایدار روستایی منجر شود، کدام است؟ بر این اساس، پژوهش با بررسی های اسنادی و میدانی و نیز، روش شناسی توصیفی تحلیلی و از سه گروه مشارکت کننده ی : ( مردم روستا ، گردشگران ،مسئولان( در ۱۴ روستای دهستان لواسان کوچک و دیدگا ههای آنها در ابعاد اقتصادی،اجتماعی، محیطی مورد بررسی قرار گرفته است. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارائه ی الگوی راهبردی توسعه ی گردشگری روستایی در چارچوب جامع راهبردی ، از روش تحلیلی سوا ت استفاده شده است. نتیجه حاصله بیانگر این مطلب است که سطح آسیب پذیری اغلب روستاها، به دلیل توسعه ی گردشگری بسیار بالاست و توزیع و تخصیص مجدد منابع در سطح نواحی مورد مطالعه با توجه به محدود بودن فرصت ها وبالابودن نقاط ضعف، امری الزامی است.
۱-۴ - سوالات تحقیق
قابلیت های اکوتوریسمی لواسانات کدامند؟
آیا با بهره گیری از جاذبه های اکوتوریسم منطقه می توان به حفظ محیط زیست و توسعه پایدار دست یافت؟
آیا با بهره گیری از جاذبه های اکوتوریسم منطقه می توان با توجه به کاهش آسیب های محیطی به حفظ محیط زیست و توسعه پایدار منطقه دست یافت.
(سوال فرعی)
توانمندی های طبیعی و انسانی لواسانات که بهره گیری از آنها منجر به رشد و توسعه فعالیت های اکوتوریسمی و توسعه پایدار منطقه می شوند کدامند؟
۱-۵- فرضیه ها
با شناخت و ارزیابی قابلیت های اکوتوریسم در بخش لواسانات می توان به توسعه منطقه کمک نمود.
با بهره گیری از جاذبه های اکوتوریسم منطقه می توان با توجه به کاهش آسیب های محیطی به حفظ محیط زیست و توسعه پایدار منطقه دست یافت
۱-۶ - ضرورت و اهمیت تحقیق
امروزه فعالیت های گردشگری بعنوان بخش چهارم فعالیتهای انسان پس از کشاورزی، صنعت و خدمات محسوب می شود و کارشناسان پیش بینی می کنند در سال ۲۰۲۰ میلادی بعنوان سودآورترین صنعت جهان درآید، بطوریکه از آن بعنوان صادرات نامرئی نام می برند. اکوتوریسم در سطح بین المللی بعنوان مفهومی مطرح است که ریشه در حفاظت از منابع طبیعی و آرمانهای توسعه پایدار دارد. براین اساس تمامی محوطه های جهانگردی اعم از جنگل های طبیعی، پار کهای ملی و حیات وحش، رودخانه ها و طبیعت پیرامون آنها، کوهستانها و آبشارها، چشمه های آبگرم، چشمه های طبیعی، ییلاق ها و مناطق ویژه شکار و صید ماهی، دریاها ودریاچه ها، سواحل و کرانه های پیرامون آنها، زیستگاه های طبیعی پرندگان مهاجر و بومی، غارهای طبیعی و بویژه طبیعت بکر درونشان گستره اکوتوریسم به شمار می آید (رضوانی، ۷۱ ، ۱۳۷۹ ).
یکی از این نواحی که دارای قابلیت های فراوانی برای گسترش اکوتوریسم می باشد بخش لواسانات شهرستان شمیرانات است که در این تحقیق به آن پرداخته شده است. این بخش به همراه روستاهای اطراف یکی از گردشگاه های شمال تهران می باشد که با توجه به هوای سالم و جاذبه های طبیعی و کوهستانی ، دارای توان های اکوتوریستی در فصول مختلف سال می باشد.
توسعه صنعت اکوتوریسم، بخصوص اکوتوریسم روستایی در ایران ضمن ایجاد اشتغال برای گروه های مختلف ،رونق صنایع دستی ، بهبود حمل و نقل روستایی و … به عنوان یکی از مؤلفه های مهم توسعه پایدار و محرومیت زدایی روستایی به شمار می رود و ظرفیت تبد یل شدن به قطب گردشگری را داراست .از طرفی وجود بخش های به نسبت بکر و دست نخورده طبیعت – تحت سطوح مختلف حفاظتی زیست محیطی اند و به عنوان بنیان های صنعت توریسم شناخته می شوند بر جذابیت های اکوتوریستی منطقه می افزاید .شناخت این قابلیت ها به منظور بهره وری بیشتر از آنها موجبات رشد اکوتوریسم را در ناحیه فراهم آورده و به توسعه اقتصادی ، اجتماعی آن نیز کمک می نماید. به خصوص اینکه موقعیت لواسانات و قرارگیری در کنار شهر بزرگی چون تهران با جمعیت چند میلیونی بازار وسیعی را برای عرضه محصولات گردشگری این بخش فراهم آورده است .
اما علی رغم وجود قابلیت های اکوتوریسم بسیار در بخش لواسانات به نظر می رسد عدم بهره برداری بهینه از جاذبه های اکوتوریسم و نبود یک برنامه مدرن بهره وری توانمندی های منطقه را کاهش داده و برای محیط زیست نیز خطرآفرین شده و دست یابی به توسعه پایدار از طریق رشد و توسعه صنعت اکوتوریسم را با مشکلاتی روبرو ساخته است. لذا بررسی و ارزیابی توان های محیطی و تدوین یک طرح آمایش گردشگری جهت افزایش بهره وری و حفظ محیط زیست منطقه، ضروری به نظر می رسد.
استفاده از مدل SWOT^[1] راهبردی است که می تواند یک الگوی صحیح جهت برنامه ریزی قرار گیرد. با توجه به این مطالب ضرورت دارد که برای توسعه اکوتوریسم روستایی از تمامی ظرفیت ها و پتانسیل ها با توجه به حفظ محیط زیست آن استفاده شود، و شناسایی نقاط قوت و ضعف آنها می تواند تأثیر سازنده ای در امر توسعه روستایی باشد.
به طور خلاصه اهمیت و ضرورت این تحقیق به شرح زیر می باشد:
معرفی جاذبه های متنوع طبیعی و انسانی منطقه لواسانات به عنوان یک قطب اکوتوریسم در ایران
بررسی اثرات مثبت و منفی گردشگری در این منطقه ( اثرات زیست محیطی، فرهنگی و اقتصادی)
ارائه راهکارها و طرح های جدید در زمینه توسعه پایدار منطقه
۱-۷ - اهداف تحقیق
به طور کلی می توان اهداف مورد نظر این تحقیق را به شرح زیر بیان کرد؛
الف: هدف کلی : هدف کلی شناخت و ارزیابی قابلیت های اکوتوریسم بخش لواسانات و به طبع آن شهرستان شمیرانات می باشد به گونه ای که راهکارهای ارائه شده راهنمای مناسبی برای توسعه پایدار این منطقه باشد.
ب : هدف ویژه: ۱- شناخت قابلیت های اکوتوریسم منطقه( طبیعی و انسانی) ۲- دستیابی به توسعه پایدار ۳- فراهم آوردن محیطی مناسب جهت گذراندن اوقات فراغت شهروندان تهرانی و سایر گردشگران
۱-۸ - تحلیل محدوده تحقیق
بخش لواسانات در دامنه رشته کوه البرز و در موقعیت ۳۵ درجه و ۵۲ دقیقه عرض جغرافیایی و ۵۱ درجه و ۴۷ دقیقه طول شرقی و در ۱۱ کیلومتری شمال شرق تهران واقع شده است . متوسط ارتفاع آن ۱۷۰۰ متر از سطح دریا است که در ساحل دریاچه سد لتیان به ۱۶۰۰ متر و در شمالی ترین نقاط شهر به ۱۸۵۰ متر میرسد .این بخش از شمال محدود است به «پالو» و «بلده» شهرستان «نور» (استان مازندران)،در غرب با بخش «رودبار قصران» و در شرق و جنوب نیز با «تهران» هم مرز است. (علی اکبر محمودیان، شهرستان شمیران)
بخش لواسانات با قرارگیری در دامنه های جنوبی البرز ، و داشتن جاذبه های طبیعی، آب و هوای مطبوع و دلپذیر بویژه در فصل بهار و تابستان و بهره مندی از مناظر زیبا یی چون غارخمیره ، یخچال افجه ، چشمه گنجی ، آبشار لواسان ، آبشار هنزک ،منطقه حفاظت شده ورجین و علاوه بر این منابع تنوع( زیستی جانوری – گیاهی) با انواع گونه ها ی جانوری و انواع گونه های گیاهی، وجود چشمه ها و جنگل های متراکم وجود زمینه های فراوان برای سازماندهی به اکوتوریسم ورزشی ( اسکی ، ورزشهای آبی، کوهنوردی) و توجه به مفهوم جدید ژئوتوریسم ، جاذبه های مرفولوژیک و ریخت شناسی، توریسم آفتاب ، وجود منبع مضاعف اکوتوریسم روستا گردی که منطبق با شرایط اقلیمی به عنوان بسیاری دیگراز منابع و داشته های اکوتوریستی نشان از توا نایی های طبیعت گردی این بخش دارد .