بر اساس اطلاعات به دست آمده از جدول (۸-۴) مجموع فراوانی واحدهای تحلیل شده مربوط به اخلاق زیست محیطی در کتب درسی مذکور ۱۱ فراوانی است که به طور متوسط در هر کتاب ۵٫۵ مصداق می‌باشد.که با نتایج پژوهش پارسا،بیات و احمدی(۱۳۹۱) همخوانی دارد. نتیجه حاصل از بررسی این سؤال به تفکیک کتب درسی به شرح زیر است:
-
- در کتاب تعلیمات اجتماعی پایه پنجم ۱٫۰۴ درصد از جملهها حاوی مطالبی است که در آن به اخلاق زیست محیطی پرداخته شده است. از این میزان، حفظ و گسترش محیط زیست و تفکر در آیات الهی ۰٫۵۲درصد تاکید را به خود اختصاص داده اند.و خرده مقیاسهای ایجاد امنیت در گستره گیاهی ،حیوانی و انسانی و استفاده مناسب و متعادل از نعمت ها در این کتاب حتی یک فراوانی را به خود اختصاص ندادهاند.
-
- در کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی ۳٫۸۲درصد از جملهها حاوی مطالبی است که در آن به اخلاق زیست محیطی پرداخته شده است . از این میزان، تفکر در آیات الهی ۱٫۲۸درصد بیشترین تاکید ایجاد امنیت در گستره گیاهی ،حیوانی و انسانی و استفاده مناسب و متعادل از نعمت ها با ۰٫۴۲ درصد، کمترین تاکید را به خود اختصاص داده اند و خرده مقیاسحفظ و گسترش محیط زیست ۱٫۷ درصد تاکید را به خود اختصاص دادهاست .
بحث و نتیجه‌گیری
نتایج این پژوهش نشان میدهد که در هر صفحه از کتب درسی اجتماعی پایه پنجم وششم ابتدایی، به طور متوسط ۴٫۱۱ مصداق از حوزه های اخلاق آمده است. یافتههای این پژوهش با نتایج پژوهشهای همامی و یونسی(۱۳۹۰)، حسینی سارانی(۱۳۹۰)، ساکر (۲۰۱۴) و فورمن (۲۰۰۴) همخوان است. زیرا نتایج پژوهش همامی و یونسی(۱۳۹۰) نشان داد که تاکید بر اصل توحید محوری در اخلاق و پایبندی بر روش رفع رذائل اخلاقی و نه دفع آن تمامی امور فردی و اجتماعی انسان را در طول یکدیگر برای رسیدن به یک هدف مشترک که توحید باشدرا در بر می گیرد . ﻧﺘﺎﻳﺞ پژوهش حسینی سارانی(۱۳۹۰) ﻧﺸﺎﻥ داد ﮐﻪ در کتب اجتماعی دوره اول متوسطه(راهنمایی) در مجموع محتوای کتب درسی به میزان ۱۲/۱۳ درصد به اخلاق توجه شده است. نتایج پژوهش ساکر (۲۰۱۴) نشان داد که در مدارس ابتدایی باید آموزش اخلاق را بر راستای حرکت اخلاق در خانواده و جامعه هم سو کرد. و نیز نتایج پژوهش فورمن (۲۰۰۴) نشان داد که مرکز اصلی آموزش اخلاق اجتماعی به کودکان مدرسه می باشد.
نتایج این پژوهش نشان میدهد که در بین حوزه های (انواع) اخلاق ، اخلاق فردی در این کتب بیشترین تاکید را به خود اختصاص داده است. طبق اطلاعات به دست آمده به طور متوسط ۱۲٫۳۵ درصد از محتوای این کتابها حاوی مطالبی است که در آنها بر این حوزه پرداخته شده است. پس از اخلاق فردی به اخلاق اجتماعی با ۹٫۶۲ درصد ، اخلاق زیست محیطی با ۲٫۴۴ درصد ، اخلاق الهی ۱٫۹۹ درصد تاکید شده است. و بر اخلاق خانوادگی هیچ تاکیدی صورت نگرفته است. خداوند متعال در قرآن کریم مهر و محبت را از آثار قدرت و نعمت‌های بزرگ برشمرده و می‌فرماید: «یکی از نشانه‌های خداوند این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا با آنان انس بگیرید و در میانتان محبت و مهربانی برقرار کرد و هر آینه در این کار برای مردمی که بیندیشند نشانه‌ها و عبرت‌هایی وجود دارد». (روم/ ۲۱).در منابع دینی، رعایت احترام در حق افراد خانواده جزو حقوق آنها شمرده شده است (مجلسی ،۱۳۶۳ ،ج۷۱:۴) . صبر، راستگویی، تکریم، احترام متقابل، مدارا با یکدیگر، دلسوزی و مهربانی و مثبت‌اندیشی و خوش‌بینی، از مهمترین آموزه‌ها و رفتارهای اخلاقی هستند که بر کارآمدی خانواده تأثیر مستقیم دارند ( رشیدپور،۱۳۴۰ ) . به نظر میرسد لازم است که در تدوین محتوای این کتب به اخلاق خانوادگی و الهی توجه بیشتری صورت گیرد.
در این زمینه کتاب تعلیمات اجتماعی پایه پنجم ابتدایی با ۲۹٫۸۴ درصد تاکید، بر حوزه های اخلاق به خود اختصاص داده است، این کتاب به طور میانگین ۳٫۵۶ مصداق در هر صفحه بر حوزه های اخلاق تاکید دارد . که این مقدار ۰٫۵۵ مصداق کمتر از میانگین مجموع هر دو کتاب درسی است و از این نظر نسبت به کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم سهم کمتری را به خود اختصاص داده است. در این کتاب به اخلاق اجتماعی نسبت به سایر حوزه های اخلاق توجه بیشتری شده است و پس از آن اخلاق فردی در جایگاه دوم قرار دارد ، در این کتاب به اخلاق زیست محیطی کمتر توجه شده و بر اخلاق خانوادگی تاکیدی صورت نگرفته است .
در کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی ۲۲٫۹۸ درصد به حوزه های اخلاق توجه شده است. در این کتاب به طور متوسط ۴٫۹ مصداق در هر صفحه به حوزه های اخلاق پرداخته شده است که ۰٫۸ مصداق بیشتر از میانگین هر دو کتاب است. در این کتاب به اخلاق فردی نسبت به سایر حوزه های اخلاق توجه بیشتری شده است و پس از آن اخلاق اجتماعی در جایگاه دوم قرار دارد.در این کتاب به اخلاق الهی توجه کمتری شده است و مانند کتاب تعلیمات اجتماعی پنجم بر اخلاق خانوادگی تاکیدی صورت نگرفته است ، بنابراین با توجه به اهمیت مقولهی اخلاق خانوادگی که پیش از این ذکر شد، ﻟﺰﻭﻡ ﺑﺎﺯﻧﮕﺮﻱ ﻭ ﺍﻋﻤﺎﻝ ﺍﺻﻼﺣﺎﺗﻲ ﺩﺭﺧﺼﻮﺹ محتوای اخلاقی این کتاب، مخصوصا در مورد سه حوزه اخلاق خانوادگی ،الهی و زیست محیطی ﺍﺣﺴﺎﺱ ﻣﻲﺷﻮﺩ.
با توجه به همه این اوصاف نتیجه این پژوهش تاییدکننده این ایده است که در این کتابها گرچه در زمینه توجه به اخلاق نقصهایی همچون عدم توجه به اخلاق اجتماعی و توجه کم به اخلاق الهی و زیست محیطی و تمرکز بر دو حوزه اخلاق اجتماعی و فردی شده است، ولی برنامه ریزان و مولفین کتب درسی کتب اجتماعی ابتدایی با توجه به پژوهشهای انجام شده در زمینه توجه به اخلاق، تاکید قابل ملاحظهای بر این جنبه از تربیت دارند.
پیشنهاداها
پیشنهاداهای کاربردی
با توجه به تاکید کمی که در کتب اجتماعی پایه پنجم وششم ابتدایی به اخلاق خانوادگی شده است، به مؤلفین این کتابها پیشنهاد می‌شود که در تنظیم محتوای آنها، به این حوزه تاکید بیشتری داشته باشند.
به مولفین کتاب تعلیمات اجتماعی پایه پنجم ابتدایی پیشنهاد می شود که در تدوین نسخه جدید این کتاب بر اخلاق زیست محیطی تاکید بیشتری داشته باشند.
به مولفین کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی پیشنهاد می شود که در تدوین نسخه جدید این کتاب بر اخلاق الهی تاکید بیشتری داشته باشند.
پیشنهادات پژوهشی
پیشنهاد میگردد پژوهشی با عنوان «بررسی میزان توجه به حوزه های اخلاق در دوره متوسطه اول (یا دوره متوسطهی دوم)»، انجام گیرد.
پیشنهاد می شود پژوهشی با عنوان «بررسی میزان توجه حوزه های اخلاق در محتوای کتب درسی از منظر معلمان»، صورت گیرد.
پیشنهاد می شود پژوهشی با عنوان «بررسی میزان توجه به حوزه های اخلاق در فعالیتهای فوق برنامه مدارس»، انجام گیرد.
پیشنهاد می شود پژوهشی انجام شود که در آن جایگاه اخلاق در برنامه‌ی درسی کنونی کشورمان را با کشورهای دیگر مقایسه کند.
محدودیتهای پژوهش
پژوهش حاضر دارای محدودیتها و موانعی بوده است که با بهره گرفتن از تمهیدات لازم و استفاده از نتایج سایر تحقیقات سعی در رفع آنها گردیده است. از مهمترین محدودیتهای پژوهش حاضر می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
محدودیتهای در کنترل پژوهشگر
محدود کردن این پژوهش به کتب اجتماعی .
محدود کردن این پژوهش به پایه پنجم وششم.
عدم بررسی نظرات متخصصین و مؤلفین کتب درسی در تهیه چک لیست یا پرسشنامه معکوس.
پژوهش حاضر تنها به تحلیل محتوای کتب اجتماعی پایه پنجم وششم پرداخته است، لذا در تعمیم نتایج آن به دوره‌ی ابتدایی و یا کل برنامه‌درسی پایه پنجم وششم ابتدایی، باید جانب احتیاط را رعایت کرد.
محدودیتهای خارج از کنترل پژوهشگر
ﮐﻤﺒﻮﺩ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺕ ﻣﺸﺎﺑﻪ که به روش تحلیل محتوا انجام شده باشد.
دسترسی مشکل به پژوهش های انگلیسی مرتبط با موضوع.
ﻓﺮﺍﻫﻢ ﻧﺒﻮﺩﻥ ﻳﮏ ﭼﮏ ﻟﻴﺴﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﺩﺭ ﺯﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮﺭﺳﻲ ﻭ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ حوزه های اخلاق
محدودیت زمان انجام پژوهش
منابع فارسی
قرآن کریم.
آزاد ،حجت اله(۱۳۸۹)اخلاق اجتماعی،تهران ،نشریه فرهنگ کوثر،ش۸۳٫
ا لهی، بهران (۱۳۷۶) «مبانی معنویت فطری»، مترجمین: ملیکا مابرن و فرزاد یمینی،تهران:علوم نوین.
ابن مسکویه ، احمدبن محمد (۱۳۷۵) تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق ، تهران ، موسسه تحقیقات و :معارف اهل البیت (ع)
اتکینسون، آر. اف(۱۳۶۹)، درآمدی به فلسفه اخلاق، ترجمه سهراب علوی نیا، تهران: ترجمه و نشر کتابف.
احمدی ، علی اصغر و فراهانی ، محمد تقی (۱۳۸۷)روان شناسی عمومی،تهران:دانشگاه.
احمدی‌پور، مهدی و همکاران( ۱۳۸۵)، شناخت اخلاق اسلامی، تهران:پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
ارفع، کاظم(۱۳۶۸)، شرح دعای مکارم اخلاقتهران: فیض کاشانی.
اشنایدر، سوزان سی واژن سوئی بارسو (۱۳۷۹)، مدیریت در پهنه فرهنگ ها ترجمه، محمد اعرابی و داود ،تهران:بیتا.
امید، مسعود،(۱۳۸۱) درآمدی بر فلسفه اخلاق از دیدگاه متفکران مسلمان معاصر ایرانی، تبریز:دانشگاه.
امینی ، ابراهیم(۱۳۸۴)، اسلام و تعلیم تربیت، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
بارنارد، چستر (۱۳۶۸) وظیفه های مدیران، ترجمه، محمدعلی طوسی، تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی.
باقری، خسرو(۱۳۷۷)، مبانی شیوه‌های تربیت اخلاقی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
