۲-۱-۱٫ اسطوخودوس
اسطوخودوس با نام علمی ‌Lavandula angustifolia که در عربی به لونده اصلیه و خزامی ‌معروف است، گیاهی است دائمی ‌با بوته‌ای به ارتفاع تا حدود یک متر و ساقه‌هایی چهارگوش که در قسمت‌های پایین، چوبی می‌شوند. برگ‌های این گیاه باریک، نوک تیز و به طور متقابل بر روی ساقه قرار می‌گیرند. گل‌های اسطوخودوس آبی مایل به بنفش هستند که به صورت مجتمع در انتهای ساقه قرار می‌گیرند. (۱۱،۱۲) قسمت هوایی گیاه دارای بوی نافذی است که با له کردن برگ‌ها، لای انگشتان بیش‌تر استشمام می‌شود. قسمت مورد استفاده‌ی گیاه، اندام‌های هوایی، به خصوص گل و برگ آن است. با وجودی که این گیاه در بسیاری از نقاط جهان به حالت خودرو می‌روید، ولی چون اسانس آن از مصرف بالایی در صنایع داروسازی و آرایشی- بهداشتی برخوردار است، در سطوح وسیعی کشت می‌شود. در ایران نیز، همین گونه کشت می‌شود و در بسیاری از پارک‌ها و مناطق سبز تهران، در سال‌های اخیر توسعه داده شده است. این محصول شامل قطعات خرد شده از ساقه‌های چهارگوش کمی ‌سفید رنگ، برگ‌های منشعب دندانه‌دار، کاسبرگ و گلبرگ آبی متمایل به قرمز گیاه می‌باشد. (۱۱،۱۲)
۲-۱-۲٫ تاریخچه اسطوخودوس
اسطوخودوس در طب عامیانه، از دیرباز به عنوان ضداسپاسم، ضدنفخ، مدر و تقویت کننده‌ی عمومی ‌به کار می‌رفته است. از عصاره‌ی گیاه برای درمان مشکلات متفاوتی نظیر: جوش (آکنه) و میگرن استفاده می‌شود. گرچه اسطوخودوس، تولید صفرا و جریان آن را درون روده افزایش می‌دهد، ولی مهم‌ترین استفاده آن درمان بیماری‌های صفراوی نیست. این گیاه در برخی از قسمت‌های اسپانیا، به طور گسترده‌ای به عنوان ضددیابت مصرف می‌شود، هم چنین در برخی از فراورده‌های گیاهی ضددیابت به کار می‌رود. برگ و گل تازه‌ی گیاه را برای درمان سردرد، روی پیشانی و به منظور مداوای دردهای روماتیسمی‌ بر روی مفاصل می‌گذارند. برای معالجه سرماخوردگی گل‌های گیاه را بخور می‌دهند. زنان کشور شیلی، برای به جریان انداختن قاعدگی یا افزایش خون‌ریزی، چای آن را می‌نوشند. هم چنین این گیاه دارای خاصیت ضداضطراب و صفراآور نیز می‌باشد. در منابع جدید، اثر ضد دیابت برای آن نیز قائل شده‌اند. (۱۱،۱۲،۱۵)

اسطوخودوس معمولاً به شکل دم کرده، جوشانده، و یا روغن آن برای درمان درد عصب، به طور خوراکی و یا موضعی استفاده می‌شود. امروزه روغن و عصاره‌ی گیاه، در رایحه‌های دارویی و لوازم آرایشی به کار می‌رود. از آن جا که روغن سنبله‌ی اسطوخودوس ارزان است، در تولید صابون مصرف می‌شود؛ هر چند نسبت به روغن اصل اسطوخودوس از کیفیت پایین‌تری برخوردار است. اسانس اسطوخودوس و اسانس تقطیر و تصحیح شده (خالص) و اسانس سنبله اسطوخودوس در عطریات، تا غلظت ۲/۱ درصد به کار می‌رود. مقدار کمی‌از روغن گیاه (۰۰۴/۰-۰۰۲/۰ درصد) برای طمع غذا مصرف می‌شود. چند منظورگی اسطوخودوس در فرآورده‌های متنوع آن از جمله رایحه‌ی عطرها، محصولات حمام، فرآورده مراقبت از مو، صابون‌های بهداشتی، پاک کننده‌ها، فرمولاسیون‌های موضعی، مشتقات سنتزی و اشکال تولیدی دیده می‌شود. (۱۱،۱۲،۱۵)
۲-١-٣. استفاده دارویی از انواع اسطوخودوس
در نقاط مختلف دنیا از گونه‌های مختلف اسطوخودوس، استفاده‌ی دارویی به عمل می‌آید که مهم‌ترین آن‌ها شامل: Lavandula latifolia، Lavandula stoeches، Lavandula dentate، Lavandula pubescens می‌باشند.
این گونه‌ها دارای اثرات مشابهی هستند. طبق شرح کتاب جناب آقای دکتر امین، گیاهی که در بازار سنتی ایران به نام اسطوخودوس معروف است، سر شاخه‌های گلدار گیاه Nepeta menthoides می‌باشد. این گیاه از خانواده‌ی نعناع بوده و دارای اسانس معطری است که به عنوان آرام‌بخش، برطرف کننده‌ی دردهای معده و تب‌بر، استفاده می‌شود. اسطوخودوس، التیام بخش سوختگی، وقتی قسمتی از بدن دچار سوختگی می‌شود، به اسطوخودوس فکر کنید. دکتر کریستین سی یور ترانکا، دکتر داروساز می‌گوید: “روغن گیاه اسطوخودوس عملکرد قابل ملاحظه‌ای در روند احیای پوستی دارد. از نظر ترکیب شیمیایی دارای اسانس روغنی فرار (بیش از ۳۰%) که حاوی بیش از ۴۰ ترکیب شامل استات لینالیل (۳۰%-۶۰%)، سینوئل (۱۰%)، لینالول، برنئول، فلانوئید‌ها، تانن‌ها و کومارین‌ها می‌باشد. (۱۱،۱۲،۱۵)
٢-١-۴. اسطوخودوس Lavendula angustifolia
اسطوخودوس یا اسطوقدوس (معرب واژه لاتین استوخاس)‏، گیاهی است از سرده لاواندولا که برگش شبیه برگ صعتر و از آن درازتر و باریکتر و گلش مایل به بنفش و ساقش واحد و باریک و بی‌شاخ و در قد کمتر از شبری و قبه او متراکم از اجزاء شبیه به جو و بی‌تخم و مایل به سرخی و تند طعم و با اندک تلخی نام‌های دیگر آن: خرام، خیر دشتی، شاهسپرم رومی، آنس الارواح، لاوند، ممسک الارواح، ضُرم، زغلیل، رزالذهب، خیری، خرام، خرامی، آلاله تلخ، گل‌لاوند، شاه اسپرم روی می‌باشد. (۱۱و۱۲)
٢-١-۴-١. خصوصیات مورفولوژی اسطوخودوس
اسطوخودوس گیاهی است چندین ساله، به ارتفاع حدود نیم متر با برگ‌های متقابل، باریک، دراز، سـبزرنگ و پوشیده از کرک‌های سفید پنبه‌ای- گل‌های آن به رنگ بنفش و به صورت سنبله می‌باشد. اسطوخودوس گیاهی است از خاندان لوندر، طعم تلخ، تخم‌هایش شبیه ارزن، کوچک و زرد می‌باشد. قسمت مورد استفاده‌ی این گیاه، گل‌ها و سرشاخه‌های گلدار آن است. اسطوخودوس بوی بسیار مطبوعی دارد و به همین دلیل در عطرسازی مصرف می‌شود، ولی طعم آن تلخ است. اسانس اسطوخودوس که از تقطیر گل و سرشاخه‌های گلدار این گیاه به دست می‌آید مایعی است زرد رنگ یا زرد مایل به سبز که دارای بوی نامطبوعی است. اگر از قسمت‌های مختلف آن گرفته توسط دست مالش داده شود، بوی مخصوص کافور به مشام می‌رسد، تقریباً از هر (۱۶۰) کیلوگرم آن یک کیلوگرم اسانس بدست می‌آید، اسانس آن برنگ زرد بوده بوی کافور می‌دهد. از قدیم تا امروزاستعمال عطر و محلول زیبائی اسطوخودوس رواج دارد. (۱۱و۱۲)
٢-١-۴-٢. شرایط آب و هوایی
پراکندگی آن به صورتی است که در سرتاسر قاره اروپا مانند منطقه مدیترانه، جنوب غربی آسیا، شمال آفریقا و جزایر قناری می‌روید. اسطوخودوس گیاه بومی حوزه مدیترانه به خصوص شرق مدیترانه می‌باشد. البته در جنوب آمریکا کشت آن را متداول کرده‌اند. اسطوخودوس در خاک‌های مخلوط با شن و ماسه که به خوبی آبیاری بشوند و محل نیز آفتابگیر باشد، رشد می کند علاوه بر آن در برابر باد و سرما، بهترین محل رویش را برای گیاه فراهم می‌آورد. در جنوب فرانسه و بریتانیا این گیاه را به صورت انبوه کشت می‌کنند. همچنین در باغچه منزل هم می‌توان اسطوخودوس را به عنوان یک گیاه تزئینی کاشت و از محاسن آن بهره برد. (۱۱،۱۲،۱۵)
اقلیم مورد نیاز: به هوای آفتابی و نور نیاز دارد. گیاه بومی مناطق معتدله است بنابراین مناطقی که زمستان‌های سرد و تابستان‌های خنک دارند را ترجیح می‌دهد. به دلیل داشتن سیستم ریشه‌ای عمیق، به راحتی در شیب‌ها رشد می‌کند. نسبت به سرما و خشکی مقاوم است و مناطق با ارتفاع زیاد را ترجیح می‌دهد. (۵،۱۱،۱۲،۱۵)
٢-١-۴-٣. شرایط خاک و مرحله کاشت
طول مدت جوانه زنی بذر: ۲۰-۱۵ روز
نیازهای اصلی غذایی: ۲۰-۳۰kg/ha ازت، ۳۰-۴۰kg/ha فسفر قبل از کاشت باید به زمین داده شود، ۶۰- ۸۰kg/ha ازت در دو نوبت در بهار سال اول و ۱۰۰-۱۲۰kg/ha ازت در سه نوبت برای سال‌های بعد در بهار و تابستان مورد نیاز است.
آبیاری
اسطوخودوس بعد از اینکه خود را بگیرد و ریشه‌دار شود، در برابر خشکی مقاوم خواهد شد. اسطوخدوس جوان نیاز به بارش کافی یا آبیاری خوب دارد. آبیاری قطره‌ای بهترین شیوه آبیاری در شرایط آب و هوای هوایی مرطوب است.
دور آبیاری: اگرچه گیاه نسبت به خشکی مقاوم است اما بسته به بافت خاک، اقلیم و فصل رویش دور آبیاری بین ۱۰-۷ روز تغییر می‌کند.
کود
اسطوخدوس خاک ضعیف را ترجیح می‌دهد؛ کوددهی بیش از حد منجر به کاهش شکوفه‌های گل و کاهش کیفیت روغن خالص آن می‌شود. برای هر گیاه تنها افزودن یک مشت خاک کود آلی در بهار کافی است.
مالچ پاشی
توصیه می‌شود حلقه‌ای از ماسه یا سنگ‌های سفید دور گیاه ایجاد شود تا گرمای خورشید زیر برگ‌های گیاه را باز تابانده و به خشک نگهداشتن گیاه کمک کند. در صورت مرطوب ماندن برگ‌ها، اسطوخودوس مستعد قارچ برگ خواهد بود.
فاصله‌گذاری
توصیه می‌شود که این گیاهان از گردش خوب هوا برخوردار باشند. گیاهان باید بسته به گونه آن‌ها در فاصله ۶۰ تا ۹۰ سانتی‌متری از هم کاشته شوند.
آفت‌ها
از آفات مهم اسطوخودوس حشره‌ای به نام سوفورونیا هیومرلا است که لارو این حشره سبب نابودی پایه‌های اسطوخودوس می‌شود که برای مبارزه با آن از صابون‌های نیکوتین‌دار استفاده می‌شود.
بیماری‌ها: بیماری پوسیدگی ریشه (Root rot) در اثر آبیاری زیاد ایجاد می‌شود. همچنین بیماری لکه برگی (Septoria Lavandulae) در مناطق مرطوب شایع است.
٢-١-۴-۴٫ کشت و تکثیر
تکثیر این گیاه به روش‌های گوناگون ممکن است که در زیر به آنها اشاره می‌کنیم:
۱- گرفتن قلمه در تابستان یا پائیز، قلمه‌ها را از شاخه‌های جانبی جوانی که رشد رویشی دارند گرفته و در شاسی سرد ریشه‌دار می‌کنند. بعد از ریشه‌دار کردن، آنها را در محلی خنک کشت می‌کنند.
۲- کاشت بذر در بهار و در هوای آزاد
۳- تقسیم بوته در پائیز
هرس کردن
هرس کردن اسطوخدوس را زمانی باید شروع کرد که گیاه جوان هنوز در گلدان قرار دارد و در طول عمر گیاه حداقل یک بار در سال باید انجام شود. ½ گیاه را ببرید تا وسط گیاه تبدیل به چوب نشود. اگر گیاه ۳ یا بیش از ۳ سال دارد و تا به حال هرس نشده است، هرس کردن آن در این مرحله فایده‌ای نخواهد داشت. گیاهان خود را اوایل پاییز و خیلی قبل‌تر از اولین احتمال یخبندان هرس کنید.
برداشت
زمان برداشت: در روزهای آفتابی، گرم و خشک هنگامی که ۵۰% گلچه‌ها باز شده باشند، از ارتفاع حداکثر ۱۲cm از نوک ساقه گلدهنده باید برداشت شود.
مراقب‌های ویژه در زمان برداشت: آبیاری منظم، تنک کردن، مبارزه با علف‌های هرز، برگردان کردن خاک بین ردیف‌ها و خاکدهی پای بوته بسیار مفید است. بعد از ۱۲-۱۰ سال مزرعه Lavand باید از ارتفاع ۵-۴ سانتی‌متری سطح خاک قطع شود. هرس گیاه در پائیز بعد از گلدهی یا اوایل بهار باید صورت گیرد.
عملیات پس از برداشت: باید گیاه برداشت شده در سایه و در مجاورت هوا خشک شود و سپس در ظرف‌های غیر قابل نفوذ توسط هوا ذخیره گردد. در صورت اسانس‌گیری از گل‌های تازه، باید از روش Steam distillation استفاده کرد. (روش Hydro distillation مناسب نیست).
دقت‌های لازم در عملیات برداشت: برداشت باید در روزهای خشک قبل از اوج گرما و در ساعات میانی روز انجام گیرد. (۱۱،۱۲،۵)
۲-١-۴-۵. ترکیب شیمیایی
این گیاه دارای ترکیباتی چون لینالول، سینئول، کامفن، روغن فرّار، تانن ۱۲%، کومارین‌ها، فلاونوئیدها، تری ترپنوئید، پتاسیم، کلسیم، اسانس روغنی ۳% می‌باشد که در مجموع اسانسی که از این گیاه استخراج می‌کنند اسانس آسپیک می‌باشد که مرکب از نوعی ستن مانند لینالیلاستات (با بوی کافور و نعناع)، د-فنکون (d-Fenchone)، سینئول و یک الکل لوژیر (ژرانیول، بورنئول) می‌باشد.
د- فنکون (d-Fenchone)، به فرمول C₁₀H₁₆O و به وزن مولکولی ۲۳/۱۵۲ است و در اسانس گیاهان تیره‌های مختلف گیاهی یافت می‌شود:
۱- Foniculum vulgareMill. از تیره Umbelliferae
۲- Lavandula stoechas L. از تیره Labiatae
استخراج آن از گیاهان مذکور توسط محققین مختلف و سنتز توتال آن توسط Royle و همکارانش صورت گرفته است.
د- فنکون (d-Fenchone)، حالت روغنی مایع و بویی شبیه کامفر دارد. وزن مخصوص آن در گرمای c18ْ، gr984/0 است. عملاً در آب حل نمی‌شود ولی در الکل به مقادیر زیاد محلول است.
د- فنکون (d-Fenchone) دارای نوعی اثر تحریک کننده سطحی جهت تسکین تحریکات دیگر است. (۱۱،۱۲،۵،۱۵)
٢-١-۴-۶. مشخصات اسانس