برنامه­ ریزی استراتژیک گردشگری چارچوبی است که به منظور هدایت سازمان­ها و مقصدهای گردشگری طراحی شده و بر کیفیت، کارایی و اثربخشی تاکید دارد، جهت دست­یابی به یک برنامه­ ریزی استراتژیک مؤثر می­بایست از نگرش ذی­نفعان موجود در زمینه گردشگری اطلاع کسب کرد و اهداف ذی­نفعان کلیدی را به یک جهت سوق داده و از مدیریت و بازاریابی موثر بهره گرفت. به طور خلاصه می توان گفت، برنامه­ ریزی استراتژیک گردشگری رویکردی عملی و ویژه و به منزله تاکتیکی است که هدف آن افزایش منابع در دسترس و بهینه ساختن منافع گردشگری از طریق برنامه­ ریزی دقیق، کنترل و ارزیابی، با لحاظ کردن منافع اجتماعی و اقتصادی محلی و توسعه زیست ­محیطی و پایداری آن می­باشد؛ که نتیجۀ آن تعادل کیفی و کمی عرضه با سطح مناسبی از تقاضاست (ادگل و همکاران، ۳۰۰:۲۰۰۸).
۱-۴-۳-۲) استراتژی­ های توسعه گردشگری
توسعه مقصد گردشگری باید همانند هر صنعت خدماتی از یک طرح یا استراتژی پیروی نماید. استراتژی­ های توسعه گردشگری (TDS)^[56] با بررسی عرضه و تقاضای محلی این امکان را به وجود می ­آورد که بتوان برای بهبود محصولات موجود، کشف فرصت­های نفوذ در بازارهای جدید و تعیین الویت­های بلندمدت برای صنعت محلی برنامه­ ریزی نمود. استراتژی گردشگری یک چارچوب برنامه­ ریزی می­باشد که راهنمایی برای همه فعالیت­های توسعه به حساب می ­آید. نقاط قوت و نقاط ضعف محصول محلی را شناسایی نموده، یک سری از اهداف غایی و اجرایی را با توجه به این مسائل طرح کرده و سپس، یک طرح عملیاتی را برای دست­یابی به این اهداف برنامه­ ریزی می­نماید (گادفری^[۵۷]،۹:۲۰۰۲).

۲-۴-۳-۲)استراتژی­ های توسعه محصول
بخش­های عمده استراتژی کلی که مستقیماً به توسعه محصول مربوط هستند عبارتند از:
فرصت­های بازاریابی گردشگری بر اساس هدف از مسافرت و سایر معیارهای بخش­بندی بازار.
تقسیم ­بندی استان به نظام معقول از حوزه ­های توسعه گردشگری. این حوزه ها باید به واحدهای اداری دولت نظیر منطقه، ایالت، بخش، فرمانداری، شهرداری و شهرستان مربوط باشد.
وضعیت تأسیسات زیربنایی مثل فرودگاه­ها، جاده­ها، بنادر و راه­های آبی، ذخایر آب و انرژی و طرح­های تأمین آب شرب، شرح پروژه­ های جدید و الویت­های توسعه.
شرح اقدامات توسعه و بهبود محصول بر اساس حوزه ­های توسعه گردشگری که شامل این موارد می­ شود: مسیرهای دسترسی بهبود یافته، مناطق استراحتگاهی، هتل­ها، رستوران­ها، خدمات گردشگری و خرید، توسعه جاذبه­های فرهنگی، منظره­ای و افزودن جاذبه­های دیگر نظیر تسهیلات ورزشی و تفریحی.
توسعه مورد انتظار گردشگری همراه خلاصه­ای از چشم­اندازهای سرمایه ­گذاری، همچنین معرفی حجم مورد انتظار بازدیدکنندگان و عواید گردشگری (ازهری،۱۳۹۱).
۵-۳-۲) گام­های تدوین استراتژی
۱-۵-۳-۲)تدوین چشم انداز برای جامعه گردشگری
فرایند تدوین چشم انداز برای یک جامعه گردشگری اغلب شامل مشارکت دادن ذی­نفعان جامعه و سهیم نمودن آرزوها و نگرانی­های آن­ها برای آینده و شکل دادن تنوعی از این نگرانی­ها و خواسته ­ها در قالب یک چشم­انداز جامع و پاسخگو برای جامعه گردشگری است (پورتر^[۵۸]،۹۵:۲۰۰۴).
تدوین چشم انداز به طور گسترده در برنامه­ ریزی برای جامعه گردشگری به کار برده می­ شود. به طوری که طبق نظر بوسلمن^[۵۹] و همکارانش (۲۶:۱۹۹۹) زمانی که یک جامعه شیوه­ هایی را برای مدیریت و اداره توسعه گردشگری و استفاده از منابع مشترک خود مورد توجه قرار می­دهد، آن جامعه برای ایجاد یک فرایند به منظور مشارکت دادن معنادار بخش­های مختلف جامعه به اهداف متفاوت نیاز دارد. در برنامه­ ریزی گردشگری مدرن، این موضوع به “نظریه چشم­انداز” معروف است. جمال^[۶۰] و گتز^[۶۱] (۲۱۵:۱۹۹۷) در رابطه با تدوین چشم انداز معتقدند:
یک بیانیه چشم­انداز مناسب و جامعه محور جهت­دهی اثربخشی را برای بخش دولتی و خصوصی به منظور مدیریت منابع گردشگری جامعه در بلندمدت ارائه می­دهد.
موفقیت بیانیه چشم­انداز جامعه محور در دست­یابی به یک اجماع در جامعه در قبال برنامه­ ریزی و توسعه مقصد به طور مستقیم به سطح مشارکت جامعه در فرایند تدوین چشم انداز بستگی دارد.
۲-۵-۳-۲)بیانیه مأموریت^[۶۲] جامعه گردشگری
بیانیه مأموریت سندی است که یک سازمان را از سایر سازمان­های مشابه متمایز می­نماید. مأموریت سازمان نشان­دهنده طیف فعالیت از نظر محصول و بازار می­ شود. در بیانیه مأموریت پرسشی که پیش روی همه استراتژیست­ها وجود دارد، مطرح می­ شود؛ یعنی، “ما به چه کاری مشغول هستیم؟". یک رسالت بیانگر ارزش­ها و الویت­های یک سازمان است. رسالت یا مأموریت سازمان نموداری است که مسیر آینده سازمان را مشخص می­نماید. در تدوین مأموریت قبل از هر اقدامی باید منطقه­ای که توسعه گردشگری آن مدنظر است از لحاظ بررسی عوامل خارجی و عوامل داخلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. بررسی فرصت­ها، تهدیدات، نقاط قوت و ضعف باعث می­ شود که مأموریت به صورت واقع­گرایانه تدوین شود، همچنین با داشتن یک مأموریت روشن می توان استراتژی­ های قابل اجرا تدوین نمود، بنابراین تعیین مأموریت و عوامل خارجی و عوامل داخلی با یکدیگر مرتبط هستند. تحقیقات بیانگر آن بوده است که سیستم­های دارای عملکرد عالی، دارای سند مأموریت مستند بوده اند (دیوید،۱۷۳:۱۳۸۴).
یک بیانیه مأموریت کامل برای شهر، توضیح می­دهد که شهر چه چیزی برای ارائه به بازدیدکنندگان دارد و می­خواهد چه گروهی از گردشگران را به خود جذب کند. به علاوه در بیانیه مأموریت شرح داده خواهد شد که مزایای صنعت گردشگری برای جامعه چه خواهد بود (کلب،۱۳۳:۲۰۰۶). بیانیه مأموریت فلسفه وجودی (غایت یا مقصود بودن) سازمان را توصیف می­ کند. یک بیانیه مأموریت اثربخش حداقل به سؤالات زیر پاسخ می­دهد:
کسب و کار (فعالیت) اصلی سازمان چیست؟
سازمان برای چه کسی یا کسانی فعالیت می­ کند؟ (به چه کسی/ کسانی خدمت ارائه می­دهد؟)
سازمان چگونه کارکرد اساسی خود را تحقق می­بخشد؟
فلسفه وجودی
(فعالیت اساسی)
کارکرد (محصول)
اساسی و کیفیت تحقق
مشتری
(خدمت گیرندگان)
شکل شماره ۵-۲- عناصر اساسی مأموریت سازمان
(مأخذ: محمد قلی­ها و همکاران،۱۱۵:۱۳۸۸)
۳-۵-۳-۲)اهداف بلند مدت
تعیین اهداف از آن جهت با اهمیت به شمار می­رود که نتایج مورد انتظار و دلخواه را از توسعه گردشگری در یک منطقه بیان می­ کنند (سازمان جهانی جهانگردی،۳۲:۱۳۷۹). تدوین چشم­انداز و مأموریت به طور معمول توسط گروه ­های وسیعی از ذی­نفعان صورت می­پذیرد، تدوین اهداف بلندمدت، اهداف کوتاه مدت و استرتژی­های توسعه، اغلب با بهره گرفتن از یک گروه کوچک از متخصصین صورت می­پذیرد. بوسلمن و همکارانش در رابطه با اهداف بلندمدت بیان می­نماید (۱۰:۱۹۹۱): هدف بلندمدت هر جامعه گردشگری حساس نسبت به مسائل می­بایست به حداکثر رسانیدن منافع و حداقل نمودن ریسک­های گردشگری باشد. اهداف بلندمدت هر مقصد گردشگری تقریبا مشابه هم است، شامل:
تأمین منافعی که در جهت خواسته­ های جامعه است؛ اجتناب از تأثیراتی که به جامعه آسیب می رساند؛ تقسیم نمودن منافع به شیوه­ای منصفانه و با انعطاف­پذیری کافی به منظور انطباق استراتژی انتخاب شده با تغییرات آینده.
۴-۵-۳-۲)اهداف عملیاتی/کوتاه مدت
اهداف عملیاتی عبارت است از نتایج پایانی فعالیت برنامه­ ریزی شده (اعرابی و ایزدی،۲۳:۱۳۷۸). دست­یابی به اهداف عملیاتی می­بایست منجر به موفقیت مأموریت مقصد گردشگری شود. تدوین اهداف عملیاتی یا کوتاه مدت، مرحله عملیاتی و واقعی از فرایند برنامه­ ریزی استراتژیک گردشگری می­باشد، به طوری که در قالب نتایج قابل انتظار در پروژه­ ها تعریف می­ شود. اهداف عملیاتی از اهداف بلندمدت طرح گردشگری جامعه ناشی شده و از آن حمایت می­ کند. اهداف کوتاه مدت تعهدات واقعی را نشان داده و آن­ها به طور معمول به صورت کمی نشان داده می­شوند (ازهری،۱۳۹۱).
بخش دوم: گردشگری شهری و استراتژی­ های توسعه آن
۴-۲) گردشگری شهری
گردشگری در چارچوب الگوهای فضایی خاصی عمل می­ کند که یکی از این الگوهای فضایی گردشگری شهری است. نواحی شهری به علت آنکه جاذبه­های تاریخی و فرهنگی بسیار زیادی دارند غالباً مقصد گردشگری مهمی محسوب می­شوند. شهرها معمولاً جاذبه­های متنوع و بزرگی شامل موزه­ها، بناهای یادبود، تئاترها، استادیوم­های ورزشی، پارک­ها، شهر بازی، مراکز خرید، مناطقی با معماری تاریخی و مکان­هایی مربوط به حوادث مهم با افراد مشهور دارا بوده که این خود گردشگران بسیاری را جذب می­ کند (تیموتی و جئوفری^[۶۳]،۱۹۹۵).
گردشگری شهری شاخه­ای از جغرافیای گردشگری است که سعی دارد گردشگری را به عنوان یک پدیده مهم و مؤثر در تغییرات شهری (کالبدی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و مدیریتی و…) و توسعه­ مورد بررسی قرار دهد (موحد، ۱:۱۳۸۶). به بیان دیگر گردشگری شهری عبارت است از مسافرت به شهر با انگیزه­ های مختلف بر پایه­ جاذبه­های گوناگون، و تسهیلات و خدمات شهری که در شخص ایجاد جذابیت و انگیزه می­نماید (موحد،۳۴:۱۳۸۶).
لاو^[۶۴] (۴:۲۰۰۲)، نیز گردشگری شهری را فعالیت­های گردشگری در محیط­های شهری توصیف می­ کند. بنابراین برای بررسی ویژگی­های گردشگری شهری ابتدا باید ویژگی­های محیط­های شهری را ارزیابی کرد. محیط­های شهری معمولاً به فعالیت­های تولیدی و خدماتی وابسته­اند، در حالی که روستاها به فعالیت­های مبتنی بر زمین مانند کشاورزی متکی هستند. علاوه بر نوع فعالیت­های اقتصادی، وسعت و جمعیت یک مکان نیز در شهر یا روستا نامیدن آن مؤثر است. البته اندازه­ این شاخص ­ها در مطالعات مختلف، متفاوت است (رافای^[۶۵]،۴۳:۲۰۰۷). به طور مثال فدراسیون مؤسسات گردشگری شهری اروپا، داشتن حداقل ۱۰۰۰۰۰ نفر جمعیت را شرط لازم برای عضویت در این نهاد قرار داده است (لاو،۴:۲۰۰۲). کازس و پوتیته (۸:۱۳۸۲) نیز در مطالعه گردشگری شهری در فرانسه، حداقل جمعیت یک شهر را ۲۵۰۰۰ نفر فرض کرده ­اند. هنگامی که شهرها به عنوان مقصدهای گردشگری توسعه می­یابند، پیچیدگی محیط­های شهری، آن­ها را از سایر مقصدها (روستاها، تفرجگاه ها، سواحل و ….) متمایز می­سازد. گردشگری، تنها یکی از کارکردهای شهر بوده و گردشگران، ساکنین شهرها و سایر کاربران، در استفاده از خدمات، فضاها و امکانات موجود در شهر با یکدیگر رقابت می­ کنند و یا به طور مشترک از آن­ها استفاده می­ کنند.
یک شهر ممکن است علاوه بر این که مقصد گردشگری است، نقش­های مختلف و گاه متداخلی را در فرایند جریان حرکت گردشگران ایفا کند: دروازه ورودی، مرکز طراحی رویدادها و منطقه­ای گردشگر فرست (پیرس،۲:۲۰۰۱).
یک شهر هنگامی “دروازه ورودی” محسوب می­ شود که محلِّ تلاقی راه­های دسترسی به مقصدهای مجاور باشد. مثلاً شهر لندن را یک “دروازه ورودی” برای گردشگران ورودی به انگلستان می­دانند که سفرهای یک روزه به شهرهای اطراف، مانند آکسفورد^[۶۶]، باث^[۶۷] و استرانفورد-اپان-اون^[۶۸] دارند. شهرها در صورت میزبانی رویدادهای ویژه، نقش مرکز طراحی رویداد را ایفا می­ کنند، مانند نقش شهر بارسلونا در بازی های المپیک سال ۱۹۹۲(اسمیت،۵:۲۰۰۵). علاوه بر این، شهرها به دلیل داشتن جمعیت زیاد، مهم­ترین مناطق گردشگرفرست نیز محسوب می­شوند (باسلی^[۶۹]،۴۷:۲۰۰۹).
اشورث و تانبریج^[۷۰] (۲۷:۱۹۹۰)، سه ویژگی مهم گردشگری در شهرها را این طور بیان می­ کنند:
فعالیت گردشگری در شهرها، به لحاظ تصویر ذهنی مقصد، در یک محیط وسیع­تر از گردشگری منطقه ای و ملی قرار دارد.
همکاری و همچنین رقابت میان شهرهای مختلف، باعث شکل­ گیری مسیرهای مختلف گردشگری و جابجایی گردشگران بین شهرها در سطح ملی و بین المللی می­ شود.