پیچیدگی‌های متون پهلوی همواره مورد توجه پژوهشگران غربی و ایرانی بوده است، لذا در خصوص متن پهلوی ماه فروردین روز خرداد به موارد ذیل می توان اشاره کرد.
هورن (۱۸۹۳)، به ریشه شناسی افعال پهلوی پرداخته و برای آنها، معادل فارسی نو آورده است. هوبشمان (۱۸۹۵)، واژه های فارسی را ریشه شناسی کرده است. بارتولومه (۱۹۰۴)، در کنار واژه های اوستایی معادلهای پهلوی آنها را هم آورده است. جاماسب آسانا (۱۹۱۳)، این متن را به فارسی ترجمه کرده است. کانگا (۱۹۴۶)، این متن را به انگلیسی ترجمه کرده است و کیا آنرا به فارسی برگردانده است.نیبرگ (۱۹۶۴)، دستور زبان جامعی برای واژه های پهلوی با ذکر گونه های مختلف کلمات و افعال و حتی حروف آورده است. شروو (۲۰۰۷)، درباره‌ی زبان پهلوی بحث های قابل توجهی ارائه داده است. ماریا ماتسوخ و رونالد اِمریک (۲۰۰۹)، درباره‌ی تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، مطالب مفصلی آورده اند.کیا (۱۳۳۱)، این متن را آوانویسی و ترجمه کرده است. بهار (۱۳۴۷)، این متن را به فارسی ترجمه کرده است. عریان (۱۳۷۱)، این متن را آوانویسی و ترجمه کرده است. میرزای ناظر (۱۳۷۳)، این متن را آوانویسی و ترجمه کرده و یادداشت هایی هم به آن افزوده است. لازم به ذکر است که این متن، فاقد مباحث ریشه شناسی و اسطوره شناختی است. منصوری (۱۳۸۴)، به بررسی ریشه‌شناسی واژه‌ها و افعال زبان پهلوی پرداخته است و منبع حائز اهمیتی می‌باشد. ابوالقاسمی (۱۳۸۵)، ماده ها و ریشه های فعل های پهلوی را با ذکر صورت ضعیف و قوی آنها به طور کامل مورد بررسی قرار داده است. وی همچنین (۱۳۸۷)، به ریشه شناسی واژه ها و تحول آوایی آنها تا فارسی امروز پرداخته است. آموزگار و تفضلی (۱۳۸۶)، توضیح مختصری در خصوص دستور زبان فارسی میانه و نیز واژه‌های پهلوی به همراه ترجمه‌ی فارسی و ساختار دستور هر کلمه آورده‌اند. تفضلی (۱۳۸۶)، تمام ادبیات پهلوی را بررسی نموده و بعد از معرفی متن‌های پهلوی، به معرفی کوتاهی از محتوا و موضوع ماه فروردین روز خرداد پرداخته، و در آخر گفته است که این اندرز به فارسی ترجمه شده است. ابوالقاسمی (۱۳۸۷)، در اثر دیگری، به طور کامل نقش واژه‌ها و کاربرد آنها در جملات فارسی میانه را مورد بررسی قرار داده است.منصوری و حسن‌زاده (۱۳۸۷)، در کتابی به بررسی ریشه‌شناختی افعال در زبان فارسی پرداخته‌اند. راستارگویوا (۱۳۷۹)، نکات بسیار مهمی را در مورد کل دستور زبان پهلوی آورده است. مکِنزی (۱۳۸۸)، واژه‌های پهلوی را ترجمه نموده است. این کتاب به عنوان معتبرترین اثر برای یافتن واژه های این متن می باشد و این بر اساس آن آوانویسی می شود. فرهنگ یاد شده در بردارنده املای پهلوی واژه ها، معنی فارسی و حرف نویسی و آوانویسی آنهاست. رجب پور شیرازی (۱۳۹۰)، بندهای ۱ تا ۲۸۹ متن پهلوی دینکرد ششم را حرف نویسی، آوانویسی و ترجمه کرده و واژه نامه ریشه شناسانه ی آنرا ارائه داده است. دیده خورشید (۱۳۹۰)، به بررسی بندهای ۲۹۰ الی آخر متن پهلوی دینکرد ششم، همراه با حرف نویسی، آوانویسی و ترجمه آن پرداخته است. زاهدی (۱۳۹۱)، در پایان نامه ای با موضوع اندرزی، به بررسی حرف نویسی، آوانویسی، ترجمه، تجزیه و تحلیل دستوری و اشتقاقی واژه ها و تدوین واژه نامه بسامدی پرداخته است.ید ملت (۱۳۹۱)، در متن اندرز اوشنر دانا به حرف نویسی، آوانویسی و ترجمه پرداخته و واژه نامه بسامدی برای آن تدوین کرده است.شرقی (۱۳۹۲)، متن پهلوی گزارش شطرنج و نهش نیواردشیر را حرف نویسی، آوانویسی و ترجمه کرده است.متین پور (۱۳۹۲)، متن پهلوی اندرز دستوران به بهدینان را حرف نویسی، آوانویسی، ترجمه کرده است و واژه نامه ریشه شناختی و یادداشت هایی هم به آن افزوده است. در سایت Titus که اکثر متن‌های پهلوی آوانویسی شده ، آوانویسی متن ماه فروردین روز خرداد نیز آورده شده است.
۱-۵ روش تحقیق
روش کار این پژوهش، کتابخانه‌ای می‌باشد، بدین صورت که این متن ابتدا بر اساس فرهنگ کوچک زبان پهلوی مکنزی بند بند حرف‌نویسی، آوانویسی و ترجمه می‌شود و تمامی واژه‌های پهلوی آن فیش‌برداری شده و معنی فارسی هر واژه و گونه‌های دیگر آن به زبان‌های دیگر مانند اوستایی، فارسی باستان، ایران باستان، سنسکریت، پهلوی اشکانی و ترفانی آن نوشته شده و نقش دستوری آن کلمه بررسی می‌شود، که در صورت لزوم درباره واژه‌های دشوار، یادداشتهای زبان‌شناختی نوشته می‌شود و همچنین درباره‌ی واژه های اسطوره ای، مطالب و یادداشتهای اسطوره شناختی آورده می شودو در پایان واژه‌نامه بَسامدیریشه‌شناختی پهلوی خواهد بود که در این بخش ترتیب کلمات بر اساس صورت آوانویسی و به ترتیب حروف الفبای پهلوی به شیوه‌ی مکِنزی ارائه می‌شود.
فصل دوم
معرفی متن پهلوی ماه فروردین، روز خرداد
۲-۱ محتوای متن
متن پهلوی «ماه فروردین، روز خرداد» درباره‌ی خجستگی روز ششم فروردین (=روز خرداد) نوشته شده و در آن رویدادهای اساطیری مهمی که از آغاز آفرینش تا پایان جهان در این روز فرخنده، روی داده یا روی خواهد داد، نگاشته شده است.
تنها شخصیت تاریخی که از او در این نوشته یاد شده خسرو پرویز (=خسرو هرمزدان) می‌باشد؛ بنابراین تاریخ این نوشته را باید به دورهی کشورداری خسرو پرویز در سالهای ۶۰۷-۶۰۸ میلادی، یعنی پیش از نبرد خسرو پرویز با «هراکلیوس» قیصر روم و پیش از مرگ وی در سال ۶۳۰ دانست. زیرا از این پیشآمدهای ناگوار اواخر دورهی فرمانروایی خسرو در آن نشانی نیست.
این متن شامل ۴۷ بند می‌باشد. بند ۱ و ۲ شامل پرسش و پاسخ می‌باشد. در بند ۱ زردشت علت اهمیت روز خرداد از ماه فروردین را از اوهرمزد میپرسد. و اوهرمزد در بند ۲ به او چنین پاسخ میدهد که در این روز جانِ جهانیان را آفریده است.
بند ۳ تا ۱۲ رویدادهایی که در این روز اتفاق افتاده است به ترتیب زمانی آورده شده است. پیدایی کیومرث در جهان، کشته شدن دیو ارزور به دست کیومرث، روییدن مهری و مهریانه از زمین در این روز، پدیدار شدن هوشنگ پیشدادی، به باره گرفتن اهریمن به واسطهی تهمورث، بیمرگ و بیپیری کردن جهان توسط جم در این روز، و در این روز بود که فریدون جهان را بخش کرد.
بندهای ۱۶ تا ۲۷ مانند بندهای پیشین شامل رویدادهایی است که در گذشته اتفاق افتاده است، مانند: در روز خرداد از ماه فروردین منوچهر بر کین ایرج بیرون آمد و سلم و توز را از برای کین ایرج بکشت. در این روز سام نریمانان سناویزک دیو را کشت. همچنین اژدهاک را هم در این روز کشت. کیخسرو پسر سیاوش افراسیاب را در همین روز کشت و نیز در همین روز بود که او با شکوه به بهشت رفت. در این روز بود که منوچهر و آرش زمین از افراسیاب باز پس گرفتند و زردشت در این روز به همپرسگی هرمزد رسید و دین مزدیسنان را از هرمزد گرفت و سرانجام کیگشتاسبشاه از زردشت دین را پذیرفت.
از بندهای ۲۸ تا ۴۷ شامل رویدادهایی میشوند که در آینده اتفاق خواهند افتاد، مانند: ظهور بهرام ورجاوند. بیرون آمدن پشوتن از کنگدژ، ظهور هوشیدر و اتفاقاتی که در زمان او روی خواهد داد. در همین روز سام نریمان اژدهاک را خواهد کشت و پادشاه خواهد شد و پس از او ۵۷ سال کیخسرو پادشاه شود و سوشیانس موبدان موبد. بعد از آنها کیگشتاسب به شاهی میرسد و زردشت موبدان موبد خواهد شد. در همین روز رستاخیز و تنِ پسین صورت خواهد گرفت و جهان بیمرگ می‌شود. اهریمن و دیوان در این روز ناکار خواهند شد. این زمین در این روز به ستاره پایه خواهد رفت و گرودمان از جای خود به ستاره پایه میآید و همه جا گرودمان خواهد شد. مردم به سن چهل ساله و پانزده ساله برانگیخته خواهند شد. زنان و مردانی که همسر نداشتهاند، دارای همسر خواهند شد و در نهایت مردم همیشه سیر و آسوده خواهند ماند و آرزوی خوردن چیزی نخواهند کرد و جهان پاک و بیمرگ خواهد شد.
۲-۲ سبک نگارش متن
علاوه بر مطالبی که تاکنون ارائه شده در این بخش به سبک، ترکیب و ساخت جملههای متن پهلوی ماه فروردین روز خرداد پرداخته می‌شود. این متن سبک سادهای دارد و جملههای آن کوتاه و روشن است. بسیاری از واژگان این متن به فارسی نو رسیده است.
یکی از ویژگیهای نگارشی این متن این است که پُر است از اسامی خاص، و تا جایی که ممکن بوده است نگارنده صورتهای دیگر این اسامی خاص را آورده است. و این خود یکی از برجستگیهای این متن است.
از دیگر موارد ساختار دستوری ماضی نقلی مجهول در فعل xward §st§d که متشکل از دو جزء xward (بن ماضی) و §st§d (فعل مضارع اخباری، سوم شخص مفرد) می‌باشد. این دو با هم فعل ماضی نقلی، مجهول، سوم شخص مفرد در مفهوم جمع را میسازند و در این ساختار فاعل منطقی (آنکه)، است. این افعال در زبان پهلوی از برجستگی خاصی برخوردارند.
ud ka g©øt xward §st§d pad d¦d ī Øehel s¦lag abar hang§z§nd. ud ka g©øt n§ xward §st§d pad d¦d ī p¦nzdah s¦lag ul hang§z§nd.
و آنکه گوشت خورده است به سن چهل ساله برانگیخته شود و آنکه گوشت نخورده است به سن پانزده ساله برانگیخته شود.
یا “آنهایی که گوشت خوردهاند به سن چهل ساله برانگیخته شوند و آنهایی که گوشت نخوردهاند به سن پانزده ساله برانگیخته شوند".
افعال ماضی متعدی ارگاتیو نیز در این متن زیاد به چشم می خورد:
به عنوان نمونه در بندهای ۵، ۱۰، ۱۲:
m¦h Frawardīn r©z ī Hord¦d Goy©mart Arzªr b§ ©zad.
ماه فروردین روز خرداد کیومرث ]دیو[ ارزو ]را[ بکشت.
m¦h Frawardīn r©z ī Hord¦d ¬am paym¦nag az duøox b§ ¦ward ud andar g§h¦n © payd¦gīh mad.
ماه فروردین روز خرداد جم پیمانه از دوزخ بیاورد و در جهان آشکار شد.
m¦h Frawardīn r©z ī Hord¦d Fr§d©n baxøiøn ī g§h¦n kard.
ماه فروردین روز خرداد فریدون جهان را تقسیم کرد.
از مشخصه های این متن استفاده از افعال مضارع اخباری در مفهوم آینده می باشد. و این افعال از بند ۲۷ تا آخر وجود دارند. مثل: ras§d در بند ۲۷
m¦h Frawardīn r©z ī Hord¦d dah haøt Øiø pad dah haøt s¦l © husraw Ohrmazd¦n ras§d.
و همچنین افعال دیگر از این دست مثل: ¦y§d, kun§d, ئø§d, gīr§d, baw§d, ©zan§d و …
در دو مورد فعل ماضی لازم به چشم می خورد. بند ۲ و بند ۱۵
Ohrmazd passox d¦d kª Spit¦m¦n Zardu (x)øt m¦h ī Frawardīn r©z ī Hord¦d gy¦n ī g§h¦nīg¦n d¦d h§m.
اوهرمزد پاسخ داد که ]ای[ زردشت سپیدمان ماه فروردین روز خرداد جان جهانیان دادم (= آفریدم).
Salm ud Tªz andar pidar a-burd-fram¦n øud h§nd ud Eriz ī br¦d ī xw§ø r¦y b§ ©zad h§nd.
سلم و توز در برابر پدر نافرمان شدند و ایرج برادر خویش را بکشتند.
مورد دیگر افعال مرکب است. مثل: ab¦z stad در بند ۲۲٫
m¦h Frawardīn r©z ī Hord¦d ManªøØihr ud Ereø ī ø§b¦g-tigr zamīg az Fr¦siy¦g ī Tªr ab¦z stad.
ماه فروردین روز خرداد منوچهر و آرش چابک‌تیر زمین از افراسیاب تورانی باز گرفت[ند].
این فعل مرکب از پیشوند ab¦z و فعل ماضی، سوم شخص مفرد stad می‌باشد.
در فارسی میانه پسوندها از عوامل کاربردی میباشند که در بسیاری از موارد اسم را به صفت یا برعکس صفت را به اسم تبدیل میکنند. در بند ۹ واژهی ab§-marg و ab§-zarm¦n که از دو جزء ab§ (پیشوند) و marg (اسم) تشکیل شده و با هم صفت را به وجود آورده است.
افعال مضارع اخباری در اکثر بندها به کار برده شده است. همچون افعال: kun§d, ¦y§d و d¦r§nd و …
اسامی مصدری بسیاری که از یک ماده مضارع با افزودن پسوند مصدرساز iøn تبدیل به اسم مصدر شدهاند، همانند: xwariøn و zīniøn در بند ۴۷٫
در این متن افعال از ابتدا تا بند ۲۶ به صورت ماضی آمده‌اند و از بند ۲۷ به بعد به صورت مضارع در معنای آینده آمده‌اند.
۲-۳ زمان تألیف متن
اسطورهها بخش مهمی از تاریخ را دربر میگیرند و به نوعی بیانگر اعتقادات و تفکرات مردم و فرهنگ جامعهاند و سینه به سینه به نسلهای بعدی در قالب داستانهای نغز و شیرین منتقل میشوند. بنابراین موضوع اسطوره در ادبیات ما جایگاه مهمی دارد و نقل اسطوره در کتابهای ادبی و تاریخی بیانگر اهمیت آنها در فرهنگ و جامعهی ایرانی است.
متن اسطورهای «ماه فروردین، روز خرداد» از متون متأخر دورهی ساسانیان محسوب می‌شود و از لحاظ زبانی به فارسی نو نزدیک است و این احتمال وجود دارد که بعدها در آن دستکاریهایی صورت گرفته است، زیرا نفوذ فارسی نو در آن دیده می‌شود. این رساله درباره‌ی خجستگی روز ششم فروردین (که در ایران باستان روز خرداد نامیده میشد) است.
