a2/16
محلولپاشی در مرحله غنچهدهی
a7/17
b9/15
ab9/14
bc ۹/۱۲
میانگینهای دارای حروف مشترک در هر ستون اختلاف آماری معنیداری باهم ندارند
مندهام و همکاران (۱۹۹۵) بیشترین پتانسیل تعداد بذر در خورجین کلزا را ۳۰ عدد گزارش نمودند. رهنما و بخشنده (۱۳۸۴) بیان کردند تأخیر در کاشت تعداد دانه در خورجین از ۳/۱۷ به ۶/۱۴ دانه در هر خورجین کاهش داد که معادل ۷/۱۵ درصد کاهش بود. تایو و مورگان[۹۰] (۲۰۰۰) گزارش نمودند پتانسیل تعداد دانه در خورجین در طول شش هفته بعد از گرده افشانی به وسیله تأمین هیدرات کربن تعیین می شود. تنش حرارتی در طول دوره گلدهی تولید مواد فتوسنتزی و انتقال آن توسعه بذرها را محدود نموده که نتیجه آن تشکیل خورجینهای با تعداد بذر کم بود.
مشخص شده است که بُر با تأثیر بر میزان کلروفیل برگها و افزایش سنتز ایندول استیک اسید باعث تأخیر در پیری گیاه و در نتیجه طولانی شدن دوره فتوسنتز می شود. این امر باعث بهبود تولید کربوهیدراتها و انتقال آنها به خورجینها و دانه های در حال رشد می شود (وانگ و دوان[۹۱]، ۲۰۰۶). نتایج این آزمایش با نتایج مرادی تلاوت و همکاران (۱۳۸۶) که گزارش کردند، کاربرد ۱۰ کیلوگرم بُر در هکتار، باعث افزایش تعداد دانه در خورجین شد، مطابقت دارد.
۴-۳-۳وزن هزار دانه
وزن هزار دانه در سطح احتمال خطای پنج درصد به طور معنیداری تحت تأثیر تاریخ کاشت قرار گرفت (جدول ۴-۱۰). مقایسه میانگین تیمارها نشان داد که تاریخ کاشت اول با میانگین ۵/۳ و تاریخ کاشت چهارم با میانگین ۱/۳ به ترتیب بیشترین و کمترین وزن هزار دانه را داشتند (شکل ۴-۱۶).
شکل۴-۱۶ تأثیر تاریخ کاشت بر وزن هزار دانه
علت کاهش وزن هزار دانه در کشتهای تأخیری را میتوان به مصادف شدن مرحله زایشی به ویژه پر شدن دانه با افزایش دما محیط مرتبط دانست. در اثر گرمای زیاد، تنفس شدید شده و میزان مواد متابولیکی ذخیرهای کاهش مییابد. گرما نیز مکانیزم انتقال مواد فتوسنتزی به دانه را تحت تأثیر قرار داده و سبب پر شدن ناقص دانهها میگردد (بیلزبورو و نورتون[۹۲]، ۱۹۹۳). آکسو[۹۳] و همکاران (۲۰۰۴) نیز گزارش کردند که در دما بالا سبب کاهش وزن هزار دانه گردید. بیشترین وزن هزار دانه از تاریخ کاشت اول ومحلولپاشی در مرحله رزت (D1B2) و کمترین وزن هزار دانه از تاریخ کاشت چهارم و محلولپاشی در مرحله غنچهدهی (D4B3) بهدست آمد (۴-۱۳).
۴-۳-۴ عملکرد دانه
تأثیر تاریخ کاشت و زمان مصرف بُر بر عملکرد دانه در سطح احتمال خطای یک درصد معنیدار بود (جدول ۴-۱۰). مقایسه میانگین تیمارها نشان داد که بیشترین عملکرد دانه مربوط به تاریخ کاشت اول با میانگین ۲/۳۶۹۲ کیلوگرم در هکتار و کمترین عملکرد دانه با میانگین ۱/۱۴۵۸ کیلوگرم در هکتار از تاریخ کاشت چهارم بدست آمد (شکل ۴-۱۷). در مورد مصرف بُر بیشترین عملکرد دانه با میانگین ۱/۳۲۷۰ کیلوگرم در هکتار از تیمار خاک کاربرد و کمترین عملکرد دانه با میانگین ۳/۲۰۳۵ کیلوگرم در هکتار از تیمار شاهد بدست آمد (شکل ۴-۱۸).
تأخیر در کشت کلزا به دلیل کوتاه شدن دوره رویشی، کاهش تولید مواد فتوسنتزی، درجه روز رشد و از طرفی برخورد با دمای بالا در طول دوره گلدهی و عقیم کردن و ریزش گلها و همچنین کوتاه نمودن دوره زایشی موجب کاهش عملکرد دانه می شود. در چرخه زندگی کلزا، مرحله گلدهی حساسترین مرحله به دمای بالا است و بروز تنش گرما در این مرحله سبب افت عملکرد دانه می شود (آنگادی[۹۴] و همکاران، ۲۰۰۰).
بُر باعث افزایش محتوای کلروفیل و شدت فتوسنتز در برگها، افزایش تجمع ماده خشک درگیاه، بهبود انتقال مواد فتوسنتزی از اندامهای رویشی به اندامهای زایشی می شود .بنابراین می تواند باعث افزایش معنیداری در عملکرد گردد (ناسف[۹۵] و همکاران، ۲۰۰۶). یافتههای این تحقیق با نتایج بهدست آمده توسط خیاوی و همکاران (۱۳۸۶)، بای بوردی[۹۶] و همکاران(۲۰۰۷) و گالاوی[۹۷] و همکاران (۲۰۰۷) مطابقت داشت. نتایج مقایسه میانگین تیمارها (جدول۴-۱۳) نشان داد که بیشترین عملکرد دانه از تاریخ کاشت ۲۷ آبان و کاربرد ۱۰ کیلوگرم در هکتار بُر در خاک (D2B1) با میانگین ۷/۴۵۷۹ کیلوگرم در هکتار و کمترین عملکرد دانه در تاریخ ۹ دی و شاهد (D4B0) با میانگین ۲/۷۶۸ کیلوگرم در هکتار بهدست آمد.
شکل۴-۱۷ تأثیر تاریخ کاشت بر عملکرد دانه
شکل۴-۱۸تأثیر مصرف بُر بر عملکرد دانه
۴-۳-۵ عملکرد بیولوژیک
نتایج تجزیه واریانس عملکرد بیولوژیک نشان داد که این صفت تحت تأثیر تاریخ کاشت و مصرف بُر به ترتیب در سطح احتمال خطای یک و پنج درصد قرار گرفت (جدول۴-۱۰). بیشترین عملکرد بیولوژیک با میانگین ۴/۲۴۵۸۱ کیلوگرم در هکتار از تاریخ کاشت ۲۷ آبان و کمترین مقدار آن از تاریخ کاشت ۹ دی با میانگین ۸/۹۶۸۱ کیلوگرم در هکتار حاصل شد (شکل۴-۱۹). در مورد بُر بیشترین میانگین از مصرف خاک کاربرد بُر به میزان ۱۶۲۲۶ کیلوگرم در هکتار بدست آمد که با تیمارهای محلولپاشی تفاوت معنیداری نداشت و کمترین در تیمارشاهدحاصل گردید (شکل ۴-۲۰).
شکل۴-۱۹ تأثیر تاریخ کاشت بر عملکرد بیولوژیک
شکل۴-۲۰ تأثیر مصرف بُر بر عملکرد بیولوژیک
در گیاه کلزا طویل شدن ساقه و محور گل آذین همزمان رخ میدهد و با توجه به اینکه در کشتهای تأخیری گیاه مرحله رویشی را به خوبی طی نکرده و با پتانسیل برگ ضعیف وارد فاز زایشی می شود لذا کاهش مقدار آسیمیلات تولیدی علاوه بر ممانعت از طویل شدن ساقه و محور گل آذین تشکیل گل و خورجین را نیز محدود می کند و به عبارتی ظرفیت پذیرش مخزن و توان تولیدی منبع، هر دو کاهش مییابند (فقیه، ۱۳۷۹). فنایی و همکاران (۱۳۸۷) نیز نتیجه گرفتند که با تأخیر در کاشت، رزت ضعیفتر باعث کاهش عملکرد بیولوژیک می شود. نتایج حاصل از این تحقیق با نتایج گارسید[۹۸] (۲۰۰۴) در بذرک نیز همخوانی دارد.
بُر نقش کلیدی در انتقال آب و مواد غذایی از ریشه به اندامهای هوایی بازی می کند همچنین کاربرد بُر به طرز بسیار معنیداری باعث افزایش سطح برگ، محتوای کلروفیل و شدت فتوسنتز در برگها و در نتیجه افزایش تجمع ماده خشک در گیاه می شود (ناسف[۹۹] و همکاران، ۲۰۰۶). لیانگ و شن[۱۰۰] (۱۹۹۴) نشان دادند که در کلزا عملکرد ماده خشک در محلولهایی که حاوی ۰۲۵/۰(کمبود) و ۵ (سمیت) میکروگرم در میلیلیتر بُر بودند، کمتر از گیاهانی بود که در محلول حاوی ۵/۰ میکروگرم در میلیلیتر بُر رشد کرده بودند. ضیائیان و رجایی[۱۰۱] (۲۰۰۹) نشان دادند که کاربرد روی و بُر به صورت معنیداری باعث افزایش عملکرد بیولوژیک در ذرت گردید. نتایج مقایسه میانگین تیمارها نشان داد که بیشترین عملکرد بیولوژیک از تاریخ کاشت اول و محلولپاشی در مرحله غنچهدهی (D1B3) با میانگین ۲۶۳۱۰ کیلوگرم در هکتار و کمترین از تاریخ کاشت آخر و شاهد (D4B0) با میانگین ۸۵۸۲ بهدست آمد (جدول۴-۱۳).
۴-۳-۶ شاخص برداشت
شاخص برداشت عبارت از انتقال مواد از منبع به مخزن است و نشان دهنده چگونگی کارایی توزیع مواد فتوسنتزی در بین اندامهای مختلف گیاه است (دانشیان[۱۰۲]، ۲۰۰۸). اثر تاریخ کاشت و کاربرد بُر بر شاخص برداشت در سطح احتمال خطای یک درصد معنیدار بود (جدول۴-۱۰). بالاترین شاخص برداشت از تاریخ کاشت ۱۲ آذر با ۱۳/۲۰ درصد و کمترین شاخص برداشت از تاریخ کاشت ۹ دی با ۹۲/۱۴ درصد بهدست آمد که با تاریخ کاشت اول اختلاف معنیداری نداشت (شکل۴-۲۱). مصرف خاک کاربرد بُر با ۹۶/۲۰ درصد بیشترین شاخص برداشت را داشت و تیمار محلولپاشی در مرحله غنچهدهی با ۴۰/۱۴ کمترین شاخص برداشت را دارا بود (شکل ۴-۲۲). مقایسه میانگین تیمارها حاکی از آن است که بیشترین و کمترین شاخص برداشت بهترتیب از تاریخ کاشت دوم و مصرف ۱۰ کیلوگرم در هکتار بُر در خاک (D2B1) و تاریخ کاشت آخر و شاهد (D4B0) بهدست آمد (جدول۴-۱۳).
شکل ۴-۲۱ تأثیر تاریخ کاشت بر شاخص برداشت
شکل ۴-۲۲ تأثیر مصرف بُر بر شاخص برداشت
طبق گزارش دهدشتی و همکاران (۱۳۸۶)، دیپن بورگ[۱۰۳] (۲۰۰۰) و فتحی و همکاران (۲۰۰۳) تأخیر در کاشت کلزا شاخص برداشت را کاهش داد. شاخص برداشت از دو مولفه عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک تشکیل شده است تأخیر در کاشت با کوتاه نمودن مراحل نموی کلزا و زیست توده آن منجر به کاهش عملکرد بیولوژیک شد. کاهش عملکرد کاه و کلش مربوط به کاهش ماده خشک ساقه، اندازه برگها و سطح فتوسنتز کننده بود. کاهش عملکرد دانه مربوط به کاهش دوره گلدهی و پر شدن دانه و اندازه دانه بوده که از طریق سقط گلها و عقیمی خورجینها در اثر دما بالای اواخر ماههای اسفند و فروردین صورت گرفت.
سارکر[۱۰۴] و همکاران (۲۰۰۲) مشاهده کردند که بالاترین عملکرد بیولوژیکی و شاخص برداشت در تیمارهایی که کود بُر را به مقدار ۱ کیلوگرم در هکتار دریافت کرده بودند، دیده شد. ناتال[۱۰۵] و همکاران (۱۹۸۷) نیز افزایش شاخص برداشت را با مصرف بُر به روش سطحی و مخلوط با خاک گزارش کردند.
۴-۳-۷ درصد روغن دانه
تأثیر تاریخ کاشت بر درصد روغن دانه در سطح احتمال خطای پنج درصد معنیدار بود (جدول۴-۱۴). بیشترین درصد روغن با میانگین ۳۸/۴۲ درصد از تاریخ کاشت ۲۷ آبان و کمترین مقدار آن از تاریخ کاشت ۹ دی با میانگین ۸۳/۳۷ درصد حاصل شد (شکل۴-۲۳).
شکل ۴-۲۳تأثیر تاریخ کاشت بر درصد روغن
درصد روغن دانه صفتی ژنتیکی است که تا حدودی تحت تأثیر عوامل محیطی از جمله دما قرار میگیرد به نحوی که افزایش دما ناشی از تأخیر کاشت موجب کاهش درصد روغن میگردد (کیمبر و مک گرگور[۱۰۶]، ۱۹۹۸). آبادیان و همکاران (۱۳۸۷) به این نتیجه رسیدند تأخیر در کاشت درصد روغن را از ۵/۴۰ به ۱/۳۲ درصد کاهش داد که معادل ۶۰/۲۰ درصد بود. رابرتسون[۱۰۷] و همکاران (۲۰۰۴) گزارش نمودند تأخیر در کاشت موجب شد مراحل حساس گلدهی و پر شدن دانه با خشکی و گرمای آخر فصل مواجه شده و سبب کاهش درصد روغن گردید.
جدول۴-۱۳مقایسه میانگین عملکرد و اجزاء عملکرد تحت تأثیر تیمارهای آزمایشی
تیمار
میانگینها
