1. 1. 1. حسابداری مالی : آن بخش از حسابداری است که به تشخیص ، ثبت ، طبقه بندی ، تلخیص ، گزارش و تجزیه و تحلیل وضعیت مالی و نتایج عملیات واحد های اقتصادی می پردازد . (ابوالحلاج،۱۳۷۹،۲۷) در این حسابداری ، گزارش‌های مورد استفاده گروه‌های خارج از سازمان مانند سرمایه‌گذاران ، اعتباردهندگان ، مقامات مالیاتی و دیگران تهیه می شود . البته این گزارش‌ها و اطلاعات مندرج در آن مانند سود خالص ، سود هر سهم و نسبت‌های مالی ، مورد استفاده مدیریت نیز قرار می‌گیرد . امّا به طور کلی می‌توان گفت که گزارش‌های حسابداری مالی بدواً برای انجام الزامات و تأمین نیازهای اطلاعاتی برون سازمانی تهیه می‌شود . (مهدوی، ۱۳۸۴،۲۳۲)

   

1. 1. حسابداری مدیریت : آن بخش از حسابداری است که اطلاعات مورد نیاز مدیریت را برای برنامه ریزی ، اداره و کنترل عملیات یک سازمان فراهم می آورد . (ابوالحلاج، ۱۳۷۹، ۲۸) گزارش‌های حسابداری مدیریت برای تأمین نیازهای اطلاعاتی مدیران و مسئولان درون سازمان ، طرح‌ریزی شده است . به طور دقیق‌تر ، این گزارش‌ها برای مسائلی خاص ، تصمیماتی معین و یا وضعیت‌های ویژه ، اطلاعات لازم را تأمین می‌کند . ویژگی دیگر گزارش‌های حسابداری مدیریت تفصیلی بودن آن در مقایسه با گزارش‌های مالی است . ویژگی سوم گزارش‌های حسابداری مدیریت تعدد دفعات تهیه آن در یک دوره مالی است . (مهدوی، ۱۳۸۴، ۲۳۳)

ب - تقسیم بندی بر اساس نوع سازمان

1. 1. حسابداری دولتی^[۷]: حسابداری دولتی شاخه ای از حسابداری است که به شرح اصول ، تشخیص ، ثبت ، تجزیه و تحلیل و گزارش وضعیت مالی و نتایج عملیات مربوط به دولت ، سازمان های دولتی و انجام عملیات بعدی برای پیش بینی صحیح اعتبارات در بودجه کل کشور می پردازد . هم چنین می توان گفت مجموعه عملیاتی است که با توجه به قوانین و مقرات مالی دولت و با رعایت اصول و فنون حسابداری ، اسناد مالی را تنظیم و دفاتر روزنامه ، کل و معین را ثبت نموده و گزارش ها و اطلاعات مالی را استخراج و تجزیه و تحلیل می نماید .

موارد استفاده در حسابداری دولتی با آنچه در حسابداری مالی و انتفاعی مطرح است متفاوت می باشد .

1. 1. حسابداری صنعتی (حسابداری بهای تمام شده^[۸]) : آن بخش از حسابداری است که به تشخیص ، ثبت ، تجزیه و تحلیل و گزارش بهای تمام شده محصولات یا فعالیت های معین می پردازد . این قسم از حسابداری چون نخستین بار در صنعت مورد استفاده قرار گرفت ، بدان حسابداری صنعتی نیز می گویند . در این حسابداری ضمن رعایت استاندارد های پذیرفته شده حسابداری ، فرآیندی را در نظام حسابداری تعبیه نموده است که منطبق با فرایند تولید یا ارائه خدمت می باشد و از این انطباق میزان هزینه های جذب شده در یک واحد خدمت را شناسایی و محاسبه می نماید . استقرار حسابداری بهای تمام شده در واحد ها به نحو موثری می تواند در افزایش کارایی واحد های تولیدی و خدماتی موثر واقع گردد . (ابوالحلاج، ۱۳۷۹، ۳۱)

۲-۳-۳ : مبناهای حسابداری ^[۹]
هدف از بکارگیری مبنای حسابداری انتخاب زمان شناسایی و ثبت درآمدها و هزینه ها در دفاتر حسابداری است . از نقطه نظر حسابداری زمان ثبت درآمدها و هزینه ها از اهمیت قابل ملاحظه ای برخوردار است و می تواند در سیستم حسابداری موثر واقع شود و استفاده از هر مبناء حسابداری دارای تبعاتی می باشد . بطور کلی مبناهای حسابداری به پنج دسته به شرح ذیل تقسیم می گردند :
الف – مبنا نقدی ^[۱۰]
حسابداری نقدی یک سیستم حسابداری است که اساس آن بر دریافت و یا پرداخت وجه نقد استوار است . به عبارت دیگر در سیستم حسابداری نقدی هر گونه تغییر در وضعیت مالی موسسه مستلزم مبادله وجه نقد است . در این سیستم درآمدها و هزینه ها زمانی شناسایی و در دفاتر ثبت می شوند که وجه نقد آنها دریافت و پرداخت گردد . (باباجانی، ۱۳۷۴، ۱۶) در این روش حساب های دریافتنی ، حساب های پرداختنی ، پیش دریافت و پیش پرداخت نداریم . در نتیجه قسمت اعظم رویدادهای مالی در دفاتر ثبت نشده و در صورت های مالی منعکس نمی شود لذا اطلاعات و گزارشات مالی گویا و واقعی به این روش تهیه نمی شود .
اهم محاسن :

1. 1. ثبت و نگهداری حساب در دفاتر و صورت حساب ها ساده و مختصر انجام می گیرد .

1. 1. نیاز کمتری به نیروی انسانی متخصص و مجرب داشته و ضمناً در وقت صرفه جویی می شود .

1. 1. شناخت و اندازه گیری درآمد ها و هزینه ها به سهولت انجام می گیرد .

اهم معایب :

1. 1. عدم انعکاس فعالیت های مالی غیرنقدی در دفاتر و صورت های مالی .

1. 1. عدم ارزیابی جامع از کلیه فعالیت های موسسه بخصوص ارزیابی عملکرد مدیریت .

1. 1. عدم رعایت اصول و موازین حسابداری .

به دلایل فوق صاحب نظران و مجامع حرفه ای حسابداری ، طرح و تنظیم و اجرای سیستم حسابداری به روش نقدی را توصیه نمی کنند . (سیف الهی و کیا مهر، ۱۳۸۹،۲۳)
ب – مبنا نقدی تعدیل شده^[۱۱]
مبنای نقدی تعدیل شده یک روش حسابداری است که به روش حسابداری نقدی شباهت زیادی دارد .
درآمدها در مبنای نقدی تعدیل شده و مانند مبنای نقدی فقط در زمان وصول وجه شناسایی و در دفاتر ثبت می شوند ، لذا این دو مبنا در مورد درآمدها مشابه هم عمل می کنند و تفاوتی با هم ندارند. تفاوت مبنای نقدی تعدیل شده منحصراً در نحوه برخورد یا شناسایی و ثبت هزینه هاست . (باباجانی، ۱۳۷۴، ۲۹)
شرط لازم و کافی برای شناسایی و ثبت هزینه در مبنای نقدی منحصراً پرداخت است و این موضوع موجب اشکالاتی در شناسایی دقیق هزینه و تفکیک آن از سایر پرداخت ها می شود ، زیرا هر پرداختی لزوماً هزینه نیست . به عنوان مثال در قانون محاسبات عمومی کشور چهار نوع پرداخت شامل هزینه ، پیش پرداخت ، علی الحساب و تنخواه گردان پرداخت تعریف شده است . در هر یک از تعاریف مشخصاتی ارائه گردیده که آنها را از هم متمایز می نماید ، با این ترتیب که در نظام مالی ایران پرداخت ها را از یکدیگر تفکیک نموده است استفاده از مبنای حسابداری نقدی کامل در مورد هزینه ها کاربرد قانونی ندارد به همین دلیل مبنای نقدی مختصری اصلاح شده و متناسب با تعریف قانونی هزینه بکار گرفته شده است. در واقع در حسابداری پرداخت ها روشی به کار گرفته شده است که انواع پرداخت ها را از همدیگر منفک می نماید و هزینه که یک پرداخت قطعی است و در قبال کالا یا خدمت پرداخت می شود از سایر پرداخت ها نظیر پیش پرداخت ، علی الحساب و تنخواه گردان پرداخت که از پرداخت های غیر قطعی است و مادام که کالا یا خدمات آنها تحویل نگردیده است از اقلام دارائی محسوب می شوند ، به نحو قابل ملاحظه ای متمایز شده است .
سیستم حسابداری مورد تایید قانون محاسبات عمومی کشور در مورد پرداخت ها یک سیستم نقدی تعدیل شده است لیکن در خصوص شناسایی و ثبت دریافت ها کاملاً نقدی است . به عبارت ساده تر ثبت و شناسایی هزینه یا خرج طبق قانون محاسبات عمومی کشور مستلزم تحقق دو شرط لازم و کافی به شرح زیر است :
الف – تحویل کالا یا انجام خدمت .
ب – پرداخت به صورت قطعی .
عدم تحقق هر یک از شرایط فوق مفهوم هزینه ها را تغییر خواهد داد . به عنوان مثال اگر کالا تحویل گردد و یا خدمت انجام شود لیکن پرداخت صورت نگیرد هیچ هزینه ای شناسایی نمی شود . بنابراین انعکاسی در دفاتر نیز نخواهد داشت . حال تصور کنید پرداخت انجام شود لیکن کالا یا خدمت تحویل نگردد ، در این حالت چون پرداخت در قبال تحویل کالا یا انجام خدمت صورت نگرفته است نوع دیگری از پرداخت ها تحقق یافته است که در ماده ۲۸ قانون محاسبات عمومی کشور عنوان پیش پرداخت را به خود اختصاص داده است . با این ترتیب مفهوم هزینه در قانون محاسبات عمومی کشور عبارت است از بهای پرداخت شده کالایی که تحویل شده و یا خدمتی که انجام گرفته است . این مفهوم هزینه با سیستم حسابداری نقدی تعدیل شده سازگار است . (باباجانی، ۳۴،۱۳۷۴)
به طور کلی در این روش حساب های دریافتنی ، حساب های پرداختنی ، پیش دریافت نداریم ولی حساب های پیش پرداخت ، علی الحساب ، و تنخواه گردان پرداخت داریم . (سیف الهی و کیا مهر، ۳۱،۱۳۸۹)
ج – مبنا تعهدی^[۱۲]
در مبنای تعهدی زمان تحصیل و یا تحقق درآمد هنگامی است که درآمد به صورت قطعی تشخیص می شود و یا بر اثر ارائه خدمات حاصل می گردد ، لذا زمان وصول وجه در این روش مورد توجه قرار نمی گیرد بلکه زمان تحصیل و یا تحقق درآمد در شناسایی و ثبت درآمد اهمیت دارد. هم چنین مبنای شناسایی و ثبت هزینه ها زمان ایجاد و یا تحقق هزینه هاست . به بیانی دیگر زمانی که کالائی تحویل می گردد و یا خدماتی انجام می شود ، برای موسسه معادل بهای تمام شده کالای تحویلی یا خدمت انجام یافته بدهی قابل پرداخت ایجاد می شود . برای ثبت این واقعه مالی بایستی بهای تمام شده کالا یا خدمت را از یک طرف به بدهکار حساب هزینه و از طرف دیگر همان مبلغ را به بستانکار حساب اسناد هزینه پرداختی که یک حساب بدهی است منظور می نمائیم . بدیهی است بدهی ایجاد شده ناشی از تحویل کالا یا انجام خدمات زمانی از دفاتر حسابداری حذف می شود که وجه آن پرداخت گردد . (باباجانی،۱۳۷۴ ،۴۰)
برخی از منتقدان در برابر گزارشگری مالی تعهدی برای واحد های دولتی ، استدلال می کنند که هدف واحدهای دولتی سود آوری نیست . بنابراین سود معیار مناسبی برای سنجش عملکرد آن ها به شمار نمی رود و در نتیجه ساختار مالی مبتنی بر حسابداری تعهدی برای دولت مناسب نیست . در بخش دولتی سرمایه در گردش ، شاخص توانایی ادامه فعالیت نیست و این موضوع با تمایل مجلس برای ادامه تخصیص اعتبار در ارتباط است و ظرفیت های انتخاب ، برای دولت نامربوط است . (وکیلی فرد و نظری، ۱۱۴،۱۳۹۱)
اهم محاسن :

1. 1. ارزیابی عملکرد مدیریت و هم چنین تهیه اطلاعات مفید برای مدیران و مسئولین در جهت اخذ تصمیمات صحیح ، منطقی و عقلایی .

1. 1. افزایش ضریب کنترل و نظارت بر پیشرفت عملیات و برنامه ها ، در نتیجه اظهارنظر دقیق و کامل توسط حسابرسان نسبت به فعالیت های منعکس شده در دفاتر که موجب افزایش ضریب بودجه ای کنترل می گردد .

1. 1. ارقام مندرج در بودجه سال بعد با مبنایی صحیح تر و دقیق تر تهیه و تنظیم و ارائه می گردد .

اهم معایب :