دیدگاه‌های سیاسی و ولایت فقیه و رهبری: این جناح ولایت فقیه و رهبری را محدود به قانون اساسی می داند ومعتقد است وی باید در چهارچوب قانون اساسی عمل کند .همچنین ولی فقیه در عصر غیبت باید منتخب مردم باشد و جمهوری اسلامی از سه رکن جمهوریت، اسلامیت و ایرانیت تشکیل شده است واین سه اصل باید حفظ شود .تاکید بیشترمجمع روحانیون بر جمهوریت و اسلامیت است .وساخت سیاسی حکومت اسلامی را محدود به هیچ شکل خاصی ندانسته وآن را همراه بامقتضیات زمان قابل تغییر می داند.

احزاب: مجمع روحانیون مبارز وگروههای نزدیک به آن برضرورت فعالیت احزاب سیاسی تاکید دارند. مهدی کروبی دبیر مجمع روحانیون مبارز از به وجود آمدن احزاب سیاسی در کشور حمایت کرده می گوید :به وجود آمدن احزاب سیاسی در حیات سیاسی کشور موجب تقویت هرچه بیشتر مجلس، جدی شدن انتخابات، بیمه شدن نظام و به وجود آمدن شور و نشاط در میان مردم می شود. احزاب قوی به عنوان سیستم نظارتی مانعی مهم در برابر بروز تخلفات به حساب آمده و موجب به وجود آمدن رقابت های سالم خواهند شد. (مرتجحی، ۱۳۷۷:ص۸۷)

سیاست خارجی ورابطه با آمریکا

این جناح نسبت به سازمانهای بین المللی نگرش بدبینانه دارد و می توان گفت که معتقد به نظریه توطئه است .و هر گونه رابطه با آمریکا را رد می کند :آمریکا و انگلیس دشمنان اصلی انقلاب، نابودی و یا استحاله نظام اسلامی ما را هدف قرار داده اند و نرمش وسازش با این قدرتها، علاوه بر اینکه تغیری در موضع آنها ایجاد نکرده و نمی کند مارا در قبال تهدیدات آنها آسیب پذیر تر خواهد کرد .(همان، ص۹۸)

دیدگاه های اقتصادی مجمع روحانیون مبارز

مخالفت با خصوصی کردن گسترده واحدهای تولیدی و پذیرش محدود ومشروط آن، دخالت در امور اقتصادی، دولتی بودن بخش های مادر واستراتژیک اقتصاد، عدم توانایی مدل اقتصاد بازار برای حل مشکلات اقتصادی ایران، اولویت توسعه بعد از استقلال وعدالت اجتماعی، اعتقاد به تقویت وگسترش تعاونی ها، اولویت خود اتکایی کشاورزی، توجه به الگوی توسعه صنعتی در دراز مدت، اقتصادمختلط به عنوان مدل مطلوب وتاکید بر بخش های دولتی وتعاونی بصورت اهرم های مهار کننده بخش خصوصی .

ج) کارگزاران سازندگی ایران

گرچه این گروه با نام جمعی ازکارگزاران سازندگی ایران در سال ۱۳۷۴درآستانه انتخابات دوره پنجم مجلس شورای اسلامی به طور رسمی اعلام موجودیت کرد،اما سابقه شکل گیری آن به سال ۱۳۶۸باز می گردد.با خاتمه جنگ عراق علیه ایران در سال ۱۳۶۷ وریاست جمهوری اکبرهاشمی رفسنجانی، زمینه شکل گیری آن فراهم شد .به اعتقاد آنها ایران برای بازسازی خرابی های ناشی از جنگ و عقب ماندگی های ناشی از آن می بایست سیاست جدیدی را آغاز می کرد که جلب کمک های بین المللی و اخذ وام از نهادهای اقتصادی بین المللی از جمله آنها بود چنین سیاستی تجدیدنظر سیاست خارجی دوران جنگ را طلب می کرد .که بنا برآن ایران می بایست به سیاستی روی آورد که بتواند به عنوان عضوی از جامعه بین المللی محسوب شود .تا امکان اخذ وام و ، جذب کمک از مجامع بین المللی فراهم گردد.تکنوگراتهای تحصیل کرده غرب در اطراف هاشمی رفسنجانی تشکیل دهنده این گروه بودند. (مرتجحی،ص۴۰:۱۳۷۷)

- مواضع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی گروه کارگزاران سازندگی ایران

یکی از ویژگی های این گروه که می توان آن را در مواضع سیاسی آنها مشاهده کرد نگرش پراگماتیستی است.ویژگی دیگر دیگراین گروه که می توان آن را برآمده از همین نگرش دانست مصلحت اندیشی و اعتدال در برخورد با تحولات سیاسی است .دیدگاه های سیاسی این جناح رادر امور داخلی می توان در محورهای زیر دسته بندی کرد:
-ولایت فقیه، رهبری ومردم: این گروه معتقداست در نظام جمهوری اسلامی ایران، سرچشمه مشروعیت همه نهادها ازولایت مطلقه فقیه است وبراین اساس ولایت مطلقه فقیه،سنگ بنای ومحور هرگونه حرکت درنظام است بااین حال برنقش مردم در جمهوری اسلامی تاکید می کند و معتقداست نظام مبتنی برولایت فقیه،نقش مردم رادر این نظام نفی نمی کند.دراین راستا این جناح گزینش فرد اصلح را برای ریاست جمهوری به عهده مردم می داند و قائل به این است که علما فقط ملاکهارا تبیین و تشریح کنند،اما این مردم هستند که باید بر طبق نظر و تفسیر خود رئیس جمهوری را برگزینند(مرتجحی،۱۸۲:۱۳۷۷)
-اصول سیاست خارجی: باتوجه به اینکه رشدو توسعه اقتصادی از اهداف اصلی گروه کارگزاران سازندگی است. این جناح به سیاست خارجی به عنوان وسیله ای برای دستیابی به اهداف نگاه می کند. در این راستا تشنج زدایی در روابط خارجی، تعدیل رفتار سیاسی برای جذب سرمایه، تلاش برای تغییربرداشت جامعه بین المللی از رفتارهای سیاسی ایران و اصلاح چهره بین المللی ایران از اصول سیاست خارجی این جناح محسوب می شود.
- رابطه با آمریکا: این گروه منعی در برقراری ارتباط با آمریکا نمی بیند.مرعشی از اعضای وابسته به این گروه می گوید: رابطه اقتصادی با آمریکا به نفع ماست چرا که ما به راحتی نمی توانیم نفتمان را به کشورهای خارجی بفروشیم …رابطه بازرگانی واقتصادی هیچ گونه مغایرتی با رابطه با آمریکا ندارد.درمورد مذاکره با آمریکا برای حل اختلافات دو کشور، به نظر می رسد این گروه مخالفتی با آن ندارد اما به دلیل اینکه رهبر انقلاب با آن مخالف است با آن مخالفت می کند. (مرتجحی، ۱۸۹:۱۳۷۷)

- دیدگاه‌های اقتصادی کارگزاران

در این حزب رشد وتوسعه اقتصادی،محور و هدف اصلی در اقتصاد است ودر سایه رشد و توسعه اقتصادی امکان استقلال وجود دارد. و برای اینکه به عدالت اجتماعی برسیم، ابتدا باید رشد اقتصادی، مالی بالا برود. بدون رشد اقتصادی، مالی برای تقسیم وجود ندارد.به اعتقاد این گروه اقتصاد ایران در کوتاه مدت بایستی میان رونق بیشتر (رشد اقتصادی) وثبات قیمت ها یکی را برگزینند. این حزب به خصوصی سازی واحدهای تولیدی، آزادسازی اقتصادی، جلوگیری از دخالت دولت در امور اقتصادی، اقتصاد رقابتی و ایجاد دولت حداقل است.هم چنین به مشکلات ساختاری و نا محسوس اقتصاد ایران توجه دارد و بدنبال دگرگون کردن ساختارهای اقتصاد ایران است. گروه کارگزاران از برپایی صنعت مبتنی بر تکنولوژی مدرن در مقابل صنعت مبتنی بر نیروی کار دفاع می کند.این گروه استفاده از منابع خارجی را برای اقتصاد ایران که در مقطع بازسازی قرار داشت، اجتناب ناپذیر می داند ودر این راستا تنش زدایی در روابط خارجی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.برای دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی مورد نظر گروه کارگزاران، ادغام در بازار جهانی وهمکاری نزدیک بانهادهای اقتصادی بین المللی، امری اجتناب ناپذیر است.درواقع نظام اقتصادی موردنظر این گروه بانظام سرمایه داری جهانی پیوندی ارگانیک دارد.استراتژی مورد نظر این حزب توسعه صادرات است وکشورهای جنوب شرقی آسیا چون کره جنوبی مالزی و اندونزی و کشورهای امریکای مرکزی وجنوبی چون مکزیک برزیل وارژانتین الگوی اقتصادی مورد نظر آنهاست.هم چنین از میان بخش های اقتصادی بخش صنعت در اولویت قرار دارد.و بخش عمده سرمایه گذاری ها می بایست در این بخش انجام شود.

- دیدگاه‌های فرهنگی گروه کارگزاران

ویژگی اصلی دیدگاه های فرهنگی این گروه اعتقاد به باز بودن محیط فرهنگی وضرورت تبادل فرهنگی است.سیاستهای فرهنگی مورد نظر آنها را می توان در موارد زیر دسته بندی کرد :

- اعمال سیاست نظارت بعد ازانتشار برمحصولات فرهنگی- افزایش تولید وتنوع فرهنگی

-اعتقاد به تبادل فرهنگی -گسترش نهادهای فرهنگی نوین

- مهمترین مواضع ودیدگاهها

اهم مواضع ودیدگاه‌های حزب کارگزاران سازندگی در فاصله سال های ۶۸ تا سال۷۴ به شرح زیر است:
۱٫اعتقاد به تشنج زدایی، طرفدار مذاکره و رابطه با آمریکا، جذب سرمایه های خارجی، گسترش رابطه با اروپا برای تحت الشعاع قرار دادن رابطه با آمریکا و دیپلماسی کارآمد در سیاست خارجی را می توان از مهمترین مولفه های مورد نظر کارگزاران برشمرد.
۲٫ در سیاست داخلی طرفدار مشارکت سیاسی وهمه جانبه مردم، تاکید بر تداوم و استمرار روند سازندگی، طرفدار توسعه همراه با اعتدال و مخالف تنگ نظری و افراطی گری است.کارگزاران با هرگونه تمامیت خواهی مخالف وبه دنبال جامعه ای آباد، آزاد،همراه با امنیت و رفاه است.
۳٫ در حوزه سیاست اقتصادی، طرفدار سیاستهای تعدیل اقتصادی، اقتصاد باز وسرمایه داری است. برنامه های توسعه در دولت هاشمی رفسنجانی محصول تفکر کارگزاران سازندگی بود.دارابی در کتاب جریان شناسی سیاسی در ایران، یکی از عوامل اصلی موفقیت خاتمی در جریان انتخابات ریاست جمهوری سال ۷۶ را، مخالفت صریح و آشکار با همین سیاست می داند.کم نیستند صاحب نظرانی که براین باورند که سیاست تعدیل اقتصادی باعث شد پایه های عدالت در هم شکسته شود وتمرکز ثروتهای افسانه ای در دست قلیلی به قیمت وابستگی کشور از موسسات مالی خارجی، فقراکثریت مردم، گسترش بی عدالتی ودرهم ریختگی اقتصادکشور منجر شود. (توکلی، ۲۶:۱۳۸۰)
۴٫ به طور کلی مولفه های اصلی استراتژی فرهنگی کارگزاران را باید در مواردی چون: استقبال از مدرنیسم، عدم حساسیت نسبت به کم رنگ شدن ارزش ها و مظاهر اجتماعی و دینی در جامعه، کاهش تدریجی نقش دین در جامعه و به تعبیری عرفی کردن امور دین یا بهتر بگوییم رشد سکولاریسم و بالاخره ایجاد فرهنگی لیبرالیستی با مناسبت هایی مبتنی بر تساهل، تسامح وآزادی برشمرد.(دارابی، ۳۴۵:۱۳۹۰)
هر چند که سران حزب براین باورند آنان طرفداری آزادی بیان،قلم وتساهل ومدارا هستندوباید از فرهنگ، هنر، فیلم و سینما به بهترین وجه استفاده کرد .اما عملکرد کارگزاران در عرصه فرهنگ وهنر کار را به جایی کشاند که فریاد اعتراض مراجع تقلید بلند شد.اعتراضات رهبری به طور مستمر مطرح شد و مجلس شورای اسلامی دوره پنجم، استیضاح را بهترین امکان برای برکناری وزیر ارشاد و فرهنگ اسلامی، دانست. مجلس هرچند در این اقدام ناکام ماند،امافضای عمومی کشور کار را برای وزیر وقت به گونه ای تنگ کرد که چاره ای جز استعفا نماند و بدینسان پرونده فرهنگی-هنری کارگزاران سازندگی به ظاهر مختومه اعلام شد.

گفتار سوم) بررسی اجمالی جریانات سیاسی از ۱۳۷۶تا ۱۳۸۴

در بین این سالها احزاب و جریانات سیاسی، اجتماعی گوناگون وجود داشتند از جمله آنها می توان به احزاب مشارکت ایران اسلامی، مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم، حزب اعتماد ملی و …را نام برد که به اختصار در مورد احزاب مشارکت ایران اسلامی و حزب اعتماد ملی توضیحاتی ارائه می شود .وپس از آن به تفصیل در مورد حزب اصلاحات که قدرت سیلسی را در دست گرفته بودند ارائه خواهد شد.

الف) جبهه مشارکت ایران اسلامی

حزب مشارکت را باید مانند حزب جمهوری اسلامی باتوجه به تاثیرگذاری وفراگیری آن مورد بررسی قرار داد. اگر بخواهیم دو حزب سیاسی اسلام گرا پس از انقلاب اسلامی را معرفی کنیم، مشارکت و جمهوری اسلامی می باشند،با این تفاوت که حزب جمهوری اسلامی محصول حاکمیت و به نوعی نمایندگی از همه جریانهای انقلاب بود ورهبری آن هم، در اختیار رهبران انقلاب بود .در حالیکه حزب مشارکت محصول دولت به قدرت رسیده محمد خاتمی بود و نمایندگی همه جریانهای انقلاب را نداشت و رهبران آن هم، رهبران انقلاب نبودند .
حزب مشارکت،جوانان انقلابی از طبقه متوسط شهری با گرایش چپ اسلامی بودند که آرمانگرایی وعملگرایی وجه مشخصه اصلی شان بود. طیف فکری دیگر بنیانگذار این جبهه نواندیشان دینی بودند که قرائت انسان گرایانه ومشارکت جویانه ای از اسلام سیاسی داشتند .حزب مشارکت از آن دست احزاب دولت ساخته بود که بلافاصله با انقضای دوره قانونی دولت محمد خاتمی افول خود را آغاز کرد .چنانکه از سال ۸۴ تا کنون نتوانسته در انتخابات برگزار شده توفیقی داشته باشد.

- ویژگی های حزب مشارکت در یک نگاه کلی

تاکید مستمر بر قانون و قانون گرایی و تصریح بر اینکه همه شهروندان در برابر قانون مساوی هستند هر چند امری مندرج در قانون اساسی و تازه نبود اما به دلیل آنکه پرچمداری آن را حزب مشارکت برداشته بودو تبلیغ می کرد بسیارموثر افتاد.
مشارکتی ها هدف از تشکیل حزب را پیشبرد برنامه های سید محمد خاتمی ،معرفی نمودند .دبیر کل وقت حزب مشارکت در این رابطه بیان می دارد که آنها (انصار حزب مشارکت) مطمئن بودند اگر ما یک تشکیلات سیاسی منسجمی در داخل کشور نداشته باشیم در دراز مدت برنامه های آقای خاتمی به نتیجه نخواهد رسید. به همین جهت از نخستین روزهای پیروزی آقای خاتمی در انتخابات ریاست جمهوری عده ای مصمم بودند که این تشکیلات سیاسی را رسما راه اندازی کنند وبا توجه به نیروهایی که در آن زمان اطراف آقای خاتمی بودند بتوانند نیروهایشان را تعریف کنند .(سلیمی:۱۳۸۴ص۶۵)
اکثر آنها زمینه اولیه تحصیلاتی شان فنی وغیر علوم انسانی بود،اما با دور ماندن از قدرت به سوی علوم انسانی گرایش یافته و به تحقیق وتفحص درآن پرداختند.بیشتر آنها حول محورشخصیت هایی چون عبدالکریم سروش،محملی برای بازسازی کری و اجتماعی خود پیدا کردند.چنین ویژگی هایی است که هویت فکری واجتماعی آنها را به هم گره میزند.از مهمترین محافل حلقه های مطالعاتی آنهامی توان به حلقه کیان ودر مرحله بعد به مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری وچند محفل دیگر اشاره کرد.(علوی نیک:۱۳۹۲،ص۱۶۵)
از نظر فکری ،گرایش اصلی این افراد چپ گرایی بود و نقش آنها در تسخیرسفارت امریکا
بیشتر از دیگران بود.آنها به مرور زمان از مواضع اصولی و دینی نظام جمهوری اسلامی فاصله گرفته وبا شعار توسعه سیاسی وپیوستن به نظام جهانی ،به سوی تمدن وتفکرغرب و لیبرالی حرکت کردند.(امیری:۱۳۸۴،ص۱۴۴)

ب) مجمع محققین ومدرسین حوزه علمیه قم

بعد از انتخابات دوم خرداد۱۳۷۶،ایین نامه واساسنامه این تشکل حوزوی توسط بانیان آن به وزارت کشور ارائه شد تا مراحل قانونی خود را طی کندکه پس از مدتی رسما از سال ۷۸پروانه فعالیت خود را دریافت کرد.پیشبرد اسلام ناب و پویا از طریق برداشت های فقه پویا و فعالیت در چارچوب قانون اساسی و نظام جمهوری اسلامی از مهمترین اهداف این تشکل سیاسی به شمار می آید.این تشکل یکی از اعضای اصلی گروه های ۱۸گانه جبهه دوم خرداد به شمار می آید که از ابتدا هم در تاسیس، هم در تدوین اساسنامه و هم مرامنامه آن مشارکت داشته است.

- مواضع وویژگی های مجمع محققین ومدرسین حوزه علمیه قم

از مهمترین مواضع این جریان سیاسی را می توان انتقاد از دولت نهم ذکر کرد. همچنین انتقاد به آیت اله مصباح یزدی، تاکید بر لزوم شورایی شدن مرجعیت، اعتقاد به محدود بودن اختیارات ولایت فقیه،از مهمترین ویژگی های این مجمع است.آنچه در مورد مجمع محققین و مدرسین باید گفت آنست که این تشکل تاکنون نتوانسته است به صورت مستقل تاثیرگذار باشدو عمدتا دنباله رو سایر تشکل ها ی دوم خردادی به خصوص مجمع روحانیون مبارز است. در دوران حاکمیت دوم خرداد تعدادی از اعضای آن حداکثر سمت مشاور رئیس جمهور یا برخی وزرا را بر عهده داشته اند.درچند سال اخیر بیشتر تریبونی برای بیان دیدگاه ها محسوب می شود.درمجموع اگر تشکل بخواهد در جریانهای سیاسی تاثیرگذار باشد،باید به بازمهندسی فلسفه وجودی واهداف خود بپردازد واین بزرگترین ماموریت موسسان مجمع است .همچنین باید تکلیف خود را نسبت به حزب بودن یا نبودن مشخص نماید واگر در فهرست احزاب سیاسی است، وضعیت کنگره، انتخابات، دفاتر وبسیاری از مواردی که تشکل های سیاسی باید به آن پاسخ دهند را پاسخگو باشد.(دارابی،۱۳۹۰:ص ۳۷۵)

ج) دوران اصلاحات

دولت خاتمی به دو دوره ریاست جمهوری سید محمد خاتمی اطلاق می‌شود که مشتمل بر دولت‌های هفتم و هشتم نظام جمهوری اسلامی ایران می‌باشد. در این مدت جناح اصلاح طلب توانست قوه مجریه ایران را در اختیار کامل داشته باشد که از تاریخ ۱۲ مرداد ۱۳۷۶ تا ۱۲ مرداد ۱۳۸۴ به درازا انجامید. دولت‌های خاتمی شعار اصلیشان را توسعه سیاسی و تقویت نهادهای مدنی عنوان کرده بودند.آغاز کار دولت خاتمی با کاهش قیمت نفت و کاهش درآمدهای ارزی حاصل به ۹٫۹ میلیارد دلار همراه شد. استقراض از بانک مرکزی جهت رفع کسری بودجه به افزایش تورم به بیش از ۲۰ درصد در سال ۱۳۷۸ انجامید که به تدریج به حدود ۱۳ درصد کاهش یافت. دولت در این زمان سیاست یکسان‌سازی نرخ ارز را به اجرا در آورد که با موفقیت همراه بود. رشد اقتصادی بیش از ۶ درصد به کاهش بدهی‌های خارجی کمک نمود.
چپ مدرن یا اصلاحات دورانی بود که جریان چپ سنتی، برای انتقال به اصلاحات از آن بهره برد.طیف چپ جدید را باید یک جریان و نوپا و تازه در عرصه اجتماعی و سیاسی ایران دانست .این جریان که اغلب از طیف چپ سنتی تشکیل شده است پس از دور ماندن از قدرت از سال ۶۸ با حضور در مراکز علمی و دانشگاهی، رو به سوی تجدد، نوآوری و بازنگری آورد.

- پایگاه ومواضع سیاسی،اقتصادی، فرهنگی اصلاح طلبان:

پایگاه اجتماعی این طبقه را باید در طبقات متوسط،دانشجویان واقشار مذهبی دانست.چپ نو یا اصلاح طلبان با تندروی ودولتی شدن صرف امور اقتصادی مخالف است.این جریان به سه بخش تعاونی،خصوصی ودولتی مندرج درقانون اساسی اعتقاد دارد. در حالیکه چپ سنتی از دولتی شدن امورحتی بخش تعاونی بحث می کند.