۳-۹کتیبه‌های مسجد شیخ لطف الله
منبع:www.tourism.isfahancht.ir
وهمان طور که آرتور ابهام پوپ گفته است:
«کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی شود، اندازه ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیای شور و هیجان و سکوت آرامش با شکوهی که نماینده ذوق سرشار زیبایی‌شناسی بوده است و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‌تواند، داشته باشد.» (پوپ، ۱۳۶۶، صفحه۲۱۹)
فصل چهارم
حکمت ساختار و تزیینات مسجد شیخ لطف الله
۴-۱ معماری مسجد شیخ لطف الله
معماری قدسی بیش از هر چیز در وجود مساجد تجلی می‌یابد و از آن‌جایی که معماری مساجد بر طبق اصول ربانی و الهی است، پس هدف معماری اسلامی این است که، برای انسان یادآور آن مکان مقدسی‌باشد که از آن به این دنیای مادی هبوط کرده است، تا شاید تصویری از بهشت را برای انسان تداعی کند. این هدف در معماری و تزیینات مساجد اسلامی به وضوح دنبال می‌شود.

تمامی مساجد اسلامی، معمولاً دارای قاعده یکسان و عناصر مشترکی در معماری هستند، واین از آن جهت است که همه مساجد از اصول الهی برای ساخت استفاده می‌کنند. اما همان طور که پیشتر گفته شد مسجد شیخ لطف الله فاقد صحن، مناره، حیاط و شبستان است، عناصری که جزء لاینفک معماری مساجد اسلامی است و دلیل این تفاوت اصلی این است که «این مسجد، یک مسجد خصوصی است و اغیار در آن وارد نمی‌شدند.»(شهبازی‌شیران، ۱۳۸۹، ص۲۴) این ویژگی در گوشه گوشه مسجد به خصوص در تزیینات و معماری آن به چشم می‌خورد.
۴-۱-۱ معماری فضای خارجی مسجد شیخ لطف الله
بنای مسجد ازطریق سردر و جلوخانی با شکوه با میدان نقش جهان در ارتباط است و همینارتباط، سبب توجه معمار به نمای ورودی آن شده است. درب ورودی مسجد، فضایی است واسطۀ میان بیرون ودرون.خود آن نه درون است ونه تنها بیرون ودر عین حال تعلق مکانی وزمانی به هر دو قسمت را داراست.میان دو فضا و دو زمان بودن ودر آن جاری وسیال شدن، حریم مقدس درب را مشخص می‌سازد.
حرمت درب مسجد شیح لطف الله نه فقط در اندیشه وذهن،بلکه در مسیر گذار وتوالی وپیچیدن از غربت تنهایی به حریم آشنایی صحن مسجد وراه یافتن از تاریکی به نور(وبالعکس)مستتر می باشد. به نظر می رسد که این نما با رعایت اصول دقیق هندسی، طراحی و ساختهشده باشد. فقدان مناره و ارتفاع نسبتا کم سردر، احتمالاً به عمد، مجال بهتری رابرای عرضه و خودنمایی گنبد فوق العاده‌ی مسجد فراهم کرده است. حرکت از درب ورودی به سوی مسجد نیز بیان معمارانه‌ای است برای این نکته که همۀ ابعاد وجودمان باید در راه خداوند وبه سوی او گام بردارد.«قلُ انّ صلاتی ونسکی ومحیای ومماتی لله ربّ العالمین.» «بگو بدرستی که نماز وعبادت وزندگی ومرگ من،از آنِ پروردگار جهانیان است» ( سوره انعام، آیه ۱۶۲)
۴-۱ مقرنس‌کاری جلوخان مسجد شیخ لطف الله
منبع: آرشیو نگارنده
مقرنس‌ها، برجسته‌ترین تزیین سر‌در مسجد شیخ لطف الله است.(تصویر ۴-۱) به دلیل منعکس شدن نورمتکثر از هر یک از لبه‌های مقرنس‌ها،«تمثیلی از فیضان نور در عالم مخلوق خداوندی است.»(بلخاری، ۱۳۹۰، ص۳۷۸)
در مجموع، در فضای ورودی مسجد،نور وتاریکی‌های منقطع فرصتی برای مکث ودرنگ واندیشه دراختیار رهروان می‌نهند. تزیینات ورودی این مسجد از قبیل مقرنس‌ها وشمسه‌ها و کتیبه‌ها و…. در فضای ورودی،رقصسماع ذرات مادی در برابر عظمت خالق را به نمایش می نهد.
این عوامل فیزیکی، نقش مهمی در کشش انسان به سوی بالا،به سوی مطلق وبی‌نهایت،از زمین سخت وبی روح دارد.تزیینات شمسه در تزیین ورودی این مسجد نماد مصور شده نور فیزیکی است که در دو دیوار جلوخان به صورت قرینه نقش شده است.
۴-۲ تزیینات شمسه در جلوخان مسجد شیخ لطف الله
منبع: آرشیو نگارنده
در واقع درب مسجد، دلالت بر فاصله نمی‌کندبلکه حجابی است که برمفهوم فاصلۀ «گذار» (گذشتن از غربت تنهایی به حریم آشنایی) زده شده است.از روشنایی بیرون به تاریکی در می‌آییم وآنگاه که به خود می‌آییم،با پیچی ملایم دوباره به روشنایی ونور وارد می شویم.«یخرجهم من الظلمات الی النور»« آن‌ها را از ظلمت به سمت نور هدایت می‌کند»(سوره بقره، آیه ۲۵۷)
۴-۱-۲ معماری داخل مسجد شیخ لطف الله
۴-۱-۲-۱راهرو
چرخش ۴۵ درجه در راهروی مسجد، باعث شده تا بازدید کننده پس از گذشتن از مدخل تاریک که سمبولی ازظلمت و تاریکی دنیوی و جهل است به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد وارد شود، که سرشار از نور و روشنی است و نماد روشنایی و نور خداوندی است. در واقع این چرخش بازدید‌کننده را از تاریکی به نور، هدایت می‌کند و باعث گسست از مشغله‌های دنیوی برای وصل به مراتب معنوی می‌شود و در نهایت، از فرش به عرش خداوندی می‌برد.
۴-۳ پیچ ورودی مسجد شیخ لطف الله با زاویه ۴۵ درجه
منبع: www.tourism.isfahancht.ir
پیچ ورودی که ما را به قبله هدایت می کند،روایت از پیچش وانقلابی در سوی او بودن وبه سمت او رفتن دارد. (تصویر۴-۳)پیچش به سمت قبله،بیان فیزیکی حرکت به سوی خداست که تجلی حکمت عارفانه‌ی نقش‌بسته بر معماری است.
ره عقل جز پیچ در پیچ نیست                           بر عارفانه جز خدا هیچ نیست(بوستان سعدی)
۳-۱-۲-۲صحن مسجد
بعد از رسیدن به راهروی مسجد، وارد محوطه زیر گنبد می‌شویم. فرم معماری این محوطه مانند دیگر مساجد اسلامی است. یعنی بنایی دارد با قاعده مربع، قاعده هشت‌وجهی گنبد و گنبدی نیم‌دایره بر فراز آن، که«این شیوه در معماری مساجد اسلامیدر ابتدا، از معماری خانه کعبه اقتباس شده استبه این صورت که بنای کعبه به صورت مربع است و صف نمازگزاران حلقه‌هایی مدور شکلی را به وجود می‌آورده‌اند. صف نمازگزاران رو به قبله و در مدارهای موازی هم قرار می‌گیرند. محوری که از مرکز این مدارها و از کعبه می‌گذرد بی‌انتها و غیرمادی به نظر می‌آید.قاعده مربع در مساجد اسلامی بر‌گرفته از بنای مربع شکل کعبه است و گنبد مدور بر‌گرفته از صف نمازگزاران به دور خانه کعبه است.» (شریف تهرانی، ۱۳۹۰، ص۵) «در مرحله بعدی فرم معماری مساجد اسلامی الهام گرفته شده از مسجد پیامبر است.»( نصر، ۱۳۹۰،ص۵۳)واضح است که این دو بخش، یعنی قاعده مربع و گنبد، به ترتیب به زمین و آسمان اشاره دارند. «پیوستگى میان گنبد و فضاى مکعب زیر آن در معمارى اسلامى، از طریق ایجاد مقرنسپیوند می‌خورد. فضای ابداعی مقرنس همانند مظهر نسبت آسمان به زمین است.گنبد چونان مظهر آسمان و فضای مکعب زیر آن چونان مظهر زمین و قوس مقرنس‌کاری شده چونان حلقه واسطه زمین تلقی می‌پردازد.»(هوف، ۱۳۸۶، ص۲۷)در واقع با بهره گرفتن از گنبد که تجلی مفهوم آسمان است،آسمان به طور سمبلیک به فضای مسقف مساجد متصل می‌گردد.اتصال گنبد به فضای مربع زیرین،نمادی از اتصال آسمان به زمین وناسوت به لاهوت است وبیان معمارانۀ این امر در اسلام به این معناست که عالم ماده ومعنا باهم،ودر اتصال باهمند که معنا ومفهوم می یابند.«گنبد در مساجد بالاترین نقطه را تشکیل می‌دهد که نماد «اصل وحدت» و «روح» است که، تمام موجودات را در عالم هستی با پروردگار یکتا مربوط می‌سازد.» (بورکهارت، ۱۳۸۹،ص۱۴۸)
«این جزء معماری نه تنها در فرهنگ اسلامی که در تمامی فرهنگ‌ها نماد کرویت و دایره است و دایره زیباترین و کامل‌ترین شکل است که کمال را تداعی می‌کند.(چون دایره ماندالا^[۱۰] در فرهنگ هندو). همچنین شکل گنبد که گنبد مینا یا آسمان را تداعی می‌کند خود نشان‌دهنده در برگرفتن تمامی خلقت می‌باشد(توسط آسمان) و این نکته با این معنا که دایره نماد تمامیت و کمال است انطباق دارد.» (بلخاری، ۱۳۹۰،ص ۳۸۴)
قاعده هشت وجهی گنبد کنایه از «کرسی الهی» و نیز فرشتگان هشتگانه^[۱۱]، است و قاعده مربع یا چهار‌گوشه هم نماد جهان جسمانی روی زمین است. برای درک رموز ساختمان این مسجد باید به آیات کیهان‌شناختی قرآن از جمله «آیه‌الکرسی»و بسیاری از آیات دیگر قرآن( یونس آیه ۳، اعراف آیه ۵۴، توبه آیه ۱۲۹) و احادیث نبوی رجوع کرد.طبق این منابع، روح که متعلق به عالم امر الهی است، در اوج و مرکز قرار دارد. در ذیل این جهان، فرشتگان هستند که پایه‌های عرش الهی را بر دوش دارند و در سلسه مراتب نزولی به جهان محسوس ختم می‌شود.
«حضرت رسول(ص) در روایت معراج خویش، گنبد عظیمی را توصیف می‌کند که از صدف سپید ساخته شده و بر چهار پایه در چهار کنج قرار گرفته و بر آن‌ها چهار کلام اولین سوره‌ی فاتحه‌الکتاب نوشته شده بود: بسم الله الرحمن الرحیم، و چهار جوی آب و شیر و عسل و خمر که انهار سعادت ازلی و سرمدی(بهشتی) است، از آن‌ها جاری بود،گنبد بر مربعی قرار داشته و حد فاصل آن هشت‌گوشه‌ای بوده است.»(بورکهارت، ۱۳۸۹، ص۱۴۸)
« مِّن عِلمِهِ اِلاّ بِما شاءَ وَسِعَ کُرسِیّهُ أاسّمواتِ وَ الارضَ وَ لا یؤُدُهُ حِفظُهُما وَ هُوَ العَلِیُّ العَظیمُ » و آنان به چیزی از دانش او احاطه ندارند، کرسی‌اش آسمان و زمین را فراگرفته و نگهداری آن بر او مشقت آور نیست، و او بلند مرتبه و بزرگ است.( سوره بقره، آیه ۲۵۵)
باید به این معنای کلّی، معنای دقیق‌تری را هم افزود؛ و آن اینکه اگر سراسر پیکر بنای مسجد شیخ‌لطف الله و البته تمامی مساجد اسلامی، را از بالا به پایین بنگریم، مجموعه‌ی اجزای آن نماینده‌ی سیر از خداوند یکتا،که تارک گنبد نشانه‌ی آن است، به سوی کثرات می باشد. گویی همه‌ی بنا تا پی و شالوده از آن منشعب شده است. و برعکس، اگر از پایین به بالا نگاه کنیم، نشان‌دهنده‌ی رجوع کثرات است به آن واحد.
فرم گنبد این مسجد، نمادی از رسیدن وحدت از کثرت است. در بالاترین قسمت گنبد شمسه‌ای زیباست که نماد نور خداوندی است وبه آن معناست که همه چیز به سوی خدا می‌رود و کشش و حرکت همه موجودات به وحدتی زیبا ختم می‌شود.
۴-۱-۲-۳ محراب
محراب، محوری‌ترین بخش در معماری مساجد است و البته عنصری است که در مذاهب دیگر از جمله مسیحیت، نیز وجود دارد. در واقع محراب، مکانی است که مریم مقدس در آن‌ به عبادت می‌پرداخت و همچنین فرشتگان در آن‌جا برای وی طعام می‌آوردند.
«هر زمان زکریا واردِ محراب او (مریم) می‌شد، غذای مخصوصی در آن‌جا می‌دید…» (سوره آل‌عمران، آیه ۳۷)
«و هنگامی که او در محراب ایستاده، مشغول نیایش بود…»( سوره آل عمران، آیه۳۹)
«واژه محراب در لغت به معنای محل جنگ و جهاد است و از دیدگاه راغب اصفهانی در مفردات^[۱۲]،محراب مسجد را از آن رو محراب گویند که محل جنگ با شیطان و هوای نفس است. اما اعتقاد عمومی به شکل دیگری است و برای آن کیفیت‌های خاصی را قائل هستند. مثلاً آن را دروازه بهشت و مهبط (محل هبوط و نزول وحی)اشراق الهی می‌دانند. این افکار را عناصر و عواملی چون شکل قوس‌دار آن، تعبیه چراغ مسجد در مرکز آن و قاب‌بندی آن با کتیبه‌های قرآنی از سوره نور دامن می‌زنند.»(بلخاری، ۱۳۸۸، ص۶۲)
محرابدر جهت خانه کعبه قرار می‌گیرد، یعنی به سمت قبله، فرم بنای محراب تداعی کننده آیه شریفه سوره نور است. همچنان که خداوند در این آیه می‌فرماید:
«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاهٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَهٍ الزُّجَاجَهُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِن شَجَرَهٍ مُّبَارَکَهٍ زَیْتُونِهٍ لَّا شَرْقِیَّهٍ وَلَا غَرْبِیَّهٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَى نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یَشَاءُ وَیَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»
« خداوند نور آسمانها و زمین است مَثَل نور خداوند همانند چراغدانى است که در آن چراغى (پر فروغ) باشد، آن چراغ در حبابى قرار گیرد، حبابى شفاف و درخشنده همچون یک ستاره فروزان، این چراغ با روغنى افروخته مى‏شود که از درخت پربرکت زیتونى گرفته شده که نه شرقى است و نه غربى (روغنش آنچنان صاف و خالص است که) نزدیک است بدون تماس با آتش شعله‏ور شود نورى است بر فراز نورى و خدا هر کس را بخواهد به نور خود هدایت مى‏کند، و خداوند به هر چیزى داناست.»(سوره نور، آیه۳۵)
با توجه به نحوه‌ی ساخت مقرنس‌های آویخته از محراب، نوری که با آنها برخورد می‌کند، می‌شکند و دوباره با شدت بیشتری منعکس می‌شود و محراب را به یک نقطه نورانی و روحانی تبدیل می‌کند که تداعی‌کننده همان چلچراغ آویخته از آسمان است. همچنین محراب وظیفه منعکس‌کردن صوت و پراکندن صدای حق را دارد.
بورکهارت در این‌باره توضیح می‌دهد که:
«محراب طاقچه یا کاو دیواری است که در وهله اول نقش صوت‌گیری دارد، یعنی کلماتی را که به سوی آن بیان می‌شوند، منعکس می‌سازد. در واقع به علت انعکاس کلام خداوند در نماز، رمز حضور پروردگار محسوب می‌شود. »(بورکهارت، ۱۳۸۹،ص۱۵۳)