شهر اردبیل از شهرهایی است که از هسته اولیه شهر را بازار تشکیل می داده است. این شهر بر سر راه جاده ابریشم با عملکرد تجاری خدماتی شکل گرفته است. شهر با هسته اصلی بازار رو به گسترش نهاده است و افزایش جمعیت شهر باعث توسعه تدریجی آن گردیده و در طی سالیان متمادی به شکل کنونی درآمده است. شکوفایی شهر و اوج عظمت آن در دوران صفویه بوده است. به دلیل آن که مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی در این شهر بوده، شهر اعتباری خاص یافته و در ان بناها و اثار متعددی ساخته شده است.
هسته اولیه شهر که هم اکنون نیز بازار نامیده می شود از یک طرف به خیابان امام خمینی و از طرف دیگر به خیابان کاشانی منتهی می شود. با گسترش شهر در دوران بعد بناهای ارزشمند دیگری در اطراف هسته اولیه شهر احداث شده و در حال حاضر مهم ترین و با ارزش ترین بافت شهر از نظر تاریخی و فرهنگی در دل شهر اردبیل واقع است. بافت تاریخی شهر از یک طرف در طول خیابان سی متری مدنی به طرف شمال شرقی امتداد پیدا می کند و از طرف دیگر به خیابان مدرس و گذر عارف محدود می شود. میدان امام حسین، میدان عالی قاپو، میدان سرچشمه و میدان پیر عبدالملک میادینی هستند که این بافت را با خیابان امتداد خود محدود می کنند. بافت تاریخی شهر اردبیل مساحتی حدود ۸/۹۲ هکتار را به خود اختصاص داده است.
بنای جمعه مسجد در سمت شمال شرقی، بازار در مرکز و بقعه شیخ صفی در جنوب غربی بافت تاریخی از ارزشمندترین بناهای شهر اردبیل از نظر تاریخی و فرهنگی هستند.
۳-۴-۵- تعاملات بین بافت تاریخی و جدید شهر اردبیل
۳-۴-۵-۱- تعاملات اجتماعی
وجود چندین مسجد قدیمی و مهم در شهر اردبیل حاکی از تعلقات مذهبی مردم شهر است. اردبیل از قدیم الایام متشکل از چندین محله بوده است. ویژگی های اجتماعی محلات و چگونگی تاثیر آنها در توسعه کالبدی منتج از وحدت نژادی، زبانی و مذهبی از یک سو و شرایط اقتصادی اقشار مختلف شهر از طرف دیگر می باشد. امروزه محلات قدیمی شهر منسجم نبوده و با ورود مدرنیسم و پیامدهای حاصل از آن هنجارهای فرهنگی و ساختارهای جدیدی بر زندگی حاکم گشته و باعث گردیده محلات قدیمی توان کارکردهای درونی و بیرونی خود را از دست بدهند. به دلیل مشکلات موجود در بافت تاریخی شهر، ساکنین با قدرت مالی متوسط و بالاتر بتدریج بافتهای تاریخی مرکز شهر را ترک کرده و به بافت جدید شهر روی آورده اند و بافت تاریخی با مشکلات اجتماعی خود رها گشته است. وجود بازار و قلب تپنده اقتصاد و همچنین مساجد و بقعه شیخ صفی در داخل بافت از عوامل مهم موثر در ماندگاری بخش عمده ای از ساکنین می باشد. همچنین بقعه شیخ صفی روزانه تعداد زیادی از مردم را از قسمت های مختلف شهر به سوی خود می کشاند.
تمرکز فعالیت ها و انجام مراسم سنتی شهر از جمله مراسم عاشورا در این بافت و به ویژه نقش بازار در این میان این بافت را به قطب تجمع مردم تبدیل کرده است. وجود مساجد جامع شهر نیز که در کنار بازار قرار دارد بر این نقش مهم افزوده است. قرار گیری تعدادی از ادارات شهر در محدوده بافت و یا در نزدیکی بافت تاریخی موجب گسترش ارتباط هر چه بیش تر مردم با آن انجامیده است. بقعه شیخ صفی به عنوان تنها یک قطب منطقه ای، بلکه ملی و یکی از جاذبه های قوی گردشگری در بافت تاریخی اردبیل واقع است. علاوه بر این اداراتی چون شهرداری و استانداری در خیابان های متصل به بافت هر روزه تعدادی از مردم را جهت انجام امورات اداری به سمت خود می کشاند. وجود مصلی در مرکز بافت تاریخی عامل مهم دیگری در جذب جمعیت به این محدوده است. در ضمن وجود شهرک کارشناسان و انتقال اکثر ادارات مربوط به استان به مکانی دورتر از بافت، مردم بافت را برای انجام امور مربوطه به آنجا هدایت کرده و از اهمیت منطقه مرکزی شهر(بافت تاریخی) کاسته است.

۳-۴-۵-۲- تعاملات کالبدی و ساختاری
در گذشته نه چندان دور شهر اردبیل دارای کالبدی منسجم و یکپارچه بوده و از فضاهای متنوع عمومی، نیمه عمومی و خصوصی متشکل بوده است. فضاهای عمومی شهری مانند بازار و مسجد جامع تمامی شهر را پوشش می دادند و در خدمت همه اهالی شهر قرار داشتند. بافت متمرکز بازار فعالیت های کلان اقتصادی را در سطح شهر جوابگو بود. با ورود اولین خیابان در سال ۱۳۰۷ انسجام بافت بر هم خورده و با متصل کردن دروازه تبریز به دروازه آستارا بافت شهر به دو قسمت تقسیم شد. هم اکنون خیابان های امام خمینی و کاشانی و شهید مدنی و محل تلاقی آن ها(میدان امام حسین) و میدان امام خمینی از مهم ترین معابر و میادین شهر محسوب و تقریبا قلب تپنده فعالیت های تجاری و اقتصادی شهر به حساب می آیند.
۳-۴-۵-۳- تعاملات فرهنگی
از دیدگاه مردم شناختی فرهنگ به دو صورت مادی و معنوی شکل می گیرد. فرهنگ مادی شامل مجموعه پدیده هایی است محسوس و ملموس مانند ابزار و بناهای تاریخی. فرهنگ غیر مادی نیز به مسائلی گفته می شود که قابل اندازه گیری با موازین کمی نیستند مانند معتقدات زبان و هنر و آداب و رسوم. در جامعه شهری اردبیل هر دو بعد فرهنگ به صورت واضح مشخص است. اولین مسجد جامع در شهر اردبیل در فاصله بین سال های ۱۳۳۵ و ۱۳۶۶ هجری ساخته شد. وجود مساجد بزرگ و مهم و قدیمی و همچنین مصلی بزرگ شهر در بافت از مکان های جاذب جمعیتی هستند. در شهر در ایام سوگواری مناسبت های مختلف از کوچه های داخل بافت تاریخی عبور می کنند. خیابان کشی های جدید و قطع ارتباط فضایی معابر قدیمی هنوز نتوانسته از ارزش و کیفیت این مراسم بکاهد. در شهر اردبیل شش محله اصلی وجود دارد و چنین قرار گذاشته شده که هر یک از محلات با شعبات و زیر محله های خود یک روز معین در بازار حرکت کنند. علاوه بر اینکه مسیرها و پیاده راه های مختص مراسم و مناسک آیینی در در دل بافت تاریخی واقع شده است وجود قهوه خانه های متعدد که در مرکز محلات و زیر محلات و همچنین در حاشیه معابر اصلی از دیگر ویژگی های اجتماعی- فرهنگی محدوده بافت تاریخی است. بقعه امامزاده صالح نیز در بافت تاریخی یکی از مکان های زیارتی شهر است که مردم کل شهر در روزهای متعدد برای زیارت به این مکان روی می آورند.
۳-۴-۵-۴- تعاملات اقتصادی
مجموعه بازار با تمام بخش­هایش از شاخص های ارزشمند بافت تاریخی است. این مجموعه با سراها، تیمچه ها و راسته هایش از بازارهای قدیمی ایران محسوب می شود. وجود این مجموعه در مرکز شهر و دو معبر پیاده لبه بازار در خیابان کاشانی و امام خمینی که اکثر کاربری های تجاری را در خود جای داد گواه ارزشمندی برای روابط اقتصادی و تجاری بافت تاریخی با کل شهر است. در داخل بافت تاریخی فعالیت چندین بانک نیز بر این ارتباطات و تعاملات شدت می بخشد. بازر قدیمی شهر اردبیل به همراه فضاهای جدید ایجاد شده در لبه خیابان های اصلی حوزه نفوذی فراتر از شهر اردبیل داشته و گاه تا سطح استان را تحت خدمات دهی دارند.
۳-۴-۵-۵- تعیین محدوده بافت با ارزش تاریخی
بافت تاریخی یک شهر را می توان هسته اولیه شهر دانست. هسته اولیه و بافت تاریخی شهر اردبیل مجموعه بازار است. این شهر دارای پیشینه تاریخی مهم است و بناهای تاریخی مهم و باارزشی در آن واقع شده اند. بافت تاریخی شهر اردبیل در مرکز شهر با بافتی به هم پیوسته واقع است.
در سال های گذشته نارین قلعه در جنوب شهر ) در دوره  قاجاریه به ویژه بعد از سلطنت فتحعلی شاه، اردبیل بیشتر به نارین قلعه شهرت داشت زیرا بر اثر  استحکام خاصی که این قلعه داشت مطمئن ترین محبس برای نگاهداری زندانیان سیاسی کشور بوده و بیشتر  بزرگان و شاهزادگان قاجار بخشی از عمر خود را در آن دژ گذرانیده ­اند( و همچنین باغ ملی شامل بافت با ارزش تاریخی شهر اردبیل می شده است. ولی در حال حاضر با از بین رفتن نارین قلعه و تغییر کاربری باغ ملی بافت تاریخی با ارزش شامل محدوده ای در شمال این دو مکان می شود که ۸/۹۲ هکتار را شامل می شود.
قلعه اردبیل قبل از قاجار نیز موجود و بنام ارگ خوانده می ­شد که در کنار رودخانه بالخلی قرار داشت و برج و باروی آن نیز با توجه به سلاحها و تاکتیک­های جنگی قدیم ساخته شده بود. از این رو وقتی افسران هیئت نظامی ژنرال گاردان در زمان فتحعلیشاه به اردبیل آمدند آنرا با جنگهای آن ایام که سلاحهای گرم جانشین شمشیر و تیر و کمان گشته بود متناسب نیافته و در اطراف آن  باروی  محکمی با برجهای مستحکم بوجود آوردند و علاوه بر خندقی که قلعه سابق داشت و در داخل دیوارهای جدیدتر  قرار گرفته بود در خارج آن نیز خندق عمیق و عریضی کندند و نهر آبی هم از محله ( شاه باغی) بر آن مشرف ساختند.
خیابان های امام خمینی، کاشانی، طالقانی، سی متری مدنی به صورت منقطع از داخل این بافت عبور می کند و حد بیرونی بافت را نیز خیابان های مدرس و قسمتی از کاشانی و در جنوب گذر عارف شامل می شود.
ماخذ: مهندسان مشاور شتاب، احیا و بهسازی بافت تاریخی اردبیل
s نقشه (۳-۲): ارتباط اصلی محلات، زیر محلات و بازار قبل از ۱۳۰۷
۳-۴-۶- شناخت و معرفی ساختار قدیمی شهر تاریخی
شهر قدیم اردبیل متشکل از محله های به هم پیوسته ای است که اطراف بازار جمع شده اند. بازار همواره مرکز شهر به شمار می آمده و علاوه بر مرکزیت، محل فعالیت های اقتصادی به شمار می آمده است. همچنین کانون فضاها و فعالیت های اجتماعی، مذهبی و فرهنگی شهر بوده است. بازار نقش مهم و تعیین کننده ای در سرنوشت اقتصادی و سیاسی شهر داشت. در شهر قدیم به دلیل پیوستگی، محلات به وسیله معابر فرعی با بازار مرتبط می شدند. فضاهای ورودی شهر و بناهای معماری و شهری نیز فضاهایی خاص و محل انجام بعضی از فعالیت های اجتماعی و اقتصادی بودند. دروازه آستارا، دروازه تبریز و … این نقش را بر عهده داشتند. مسجد جامع و برخی از مساجد بزرگ شهر و برخی از مدرسه های علمیه، کاروانسراها در کنار بازار یا در ارتباط نزدیک با آن قرار دارند. بازار اردبیل نقش و منزلت بسیار مهمی در حیات اجتماعی، اقتصادی ، فرهنگی و مذهبی مردم داشته و دارد. جمعه مسجد با یک معبر پیاده در محله پیر عبدالملک با بازار ارتباط نزدیکی دارد. در چند قرن بعد از ظهور بقعه شیخ صفی در ضلع جنوب غربی بازار ساختار ارتباطی بافت تاریخی را گسترش داده و امتداد ارتباط جمعه مسجد و بازر به بقعه شیخ صفی ختم می شود. در یکی دو قرن اخیر بناهای ارزشمندی در دل بافت و اطراف بازار و در محله های چسبیه به آن احداث شده اند که از جمله این بناها، مساجد، حمام ها، مصلی و خانه های شخصی تاریخی را می توان نام برد.
شکل شماره(۳-۱) : نماهایی از شهر و بافت تاریخی شهر اردبیل

۳-۴-۷- بررسی جایگاه بافت تاریخی در سازمان فضایی و ساختار کالبدی شهر امروز
شهر در موجودیت خود بسان کالبد زنده عمل می کند. شبکه راه ها به سان استخوان بندی اصلی و محلات و مراکز به عنوان جداره های این استخوان بندی عمل می نمایند. محلات در انسجام فضایی خود فضای شهری را ایجاد می کنند و فضاهای ویژه و مستقل از هم هستند که هر کدام بر حسب اینکه وجودشان بر چه اساسی بوده شکل گرفته است و قوام یافته اند. شبکه معابر در اردبیل نیز دارای نظام و تسلسل خاص بوده است.
بافت تاریخی و نقشه های گذشته این بافت حاکی از ساختاری ارگانیک و در هم تنیده اند. در این بافت بازار در قلب شهر است. و شکل بازار و شهر از یکدیگر متاثرند. بازار با راسته ها و سراها و تیمچه ها و … در شهر توسعه یافته و توسعه ان گذرها و تیمچه ها و میدانچه ها و بن بست ها در سطح شهر به وجود آورده است. بازار با تمامی اجزایش عنصر شهری بوده که در سطح کلان نیازهای شهر را رفع می کرده است. همچنین حلقه ارتباطی با شهر های دیگر بوده و قلب اقتصاد شهر محسوب می شده است. آنچه امروزه از این نظام منسجم باقیمانده است، بریده شدن محلات توسط خیابان ها و تغییر نظام کاربری مراکز محلات و شکسته شدن حریم های خاص هر محله است. امروزه با ایجاد خیابان ها، فعالیت های تجاری در شهر از حالت متمرکز خارج شده و کاربری های متناسب با روز و عدم همخوانی این کاربری ها با بازار شکل سنتی بازار را به هم زده است. و از قدرت و قطعیت آن کاسته شده است. فعالیت ها به صورت عمده به جداره بافت و لبه خیابان کشیده شده اند. تعدادی از خانه های قدیمی که با معماری اصیل و با مصالح بومی احداث شده بوده متروکه شده و در حال حاضر رو به تخریب نهاده اند. بیش تر مساجد و حسینیه های موجود در سطح بافت تاریخی که روزگاری نقش هویت بخشی به این بافت ها را داشته اند نوساز شده و مصالح به کار رفته و نمای خارجی آن غیر بومی و امروزی است.
۳-۴-۸- شناخت و تحلیل دگرگونی ها و تحولات ناشی از ساختار کالبدی شهر
در سال ۱۳۰۷ اولین خیابان در دل بافت تاریخی احداث شد و به دنبال ان و احداث خیابان های دیگر گسستگی و یکپارچگی بافت تاریخی و محلات تاریخی به هم ریخت. این امر در کنار سایر تحولات اجتماعی، اقتصادی، تاریخی و فرهنگی تغییرات اساسی در سیمای شهر پدید آورد. مصالح و تکنولوژی های جدید، تغییر در طبقات و بناها و افزایش ان، تغییر در ساختار ابنیه مسکونی، به هم خوردن و در هم تنیدگی الگوهای فضایی، انتقال کاربری های عمده فروشی و انبار داری از بازار به خارج از آن، به هم خوردن انسجام محلات و مراکز آن ها، به هم خوردن روابط چهره به جهره در معابر و گذرها باعث تنزل ارزش های فرهنگی و تاریخی بافت تاریخی شهر شد و ان را به سمت تجدد و نوگرایی کشاند. این قسمت با تقسیم بندی شهر به بافت های مختلف تجزیه و تحلیل می گردد.
۳-۴-۹- کیفیت محیط شامل سیما و منظر و شهری بافت تاریخی، کیفیت فضاهای عمومی، وضعیت ایمنی و سلامت محیط اجتماعی
” برای سکونت و زندگی، شهر خانه ای است بزرگ. همان گونه که خانه باید از صفات و مزایایی برخوردار باشد تا سکونت و زندگی را مطلوب و آسایش بخش سازد. شهر نیز باید دارای کیفیات و ویژگی هایی برای تأمین آسایش و ایمنی باشد. مسئله توجه به سیمای شهر، فقدان آن و کوشش در شناسایی و به وجود آوردن آن از جمله یکی از مهم ترین مشکلات شهر است” (کوین لینچ، ۱۳۷۴: ۱۷) .
تماشای شهر هرچقدر که مناظر آن معمولی باشد دلپذیر است.عوامل طبیعی چون درخت، تپه و عوامل انسان ساخت سیمای یک شهر می توانند باشند. اما آن چه در اصل به سیمای شهر مربوط می شود عوامل انسان ساخت و آثار معماری که حاصل از فعالیت آدمیان است اطلاق می شود.
بارزترین جنبه زیبایی شناسی یک شهر منظر آن است. در شهر و پیرامون شهر هر چیزی که به نظر مطلوب و خوشایند به نظر می رسد منظر نامیده می شود. منظر از عوامل متعددی تشکیل می گردد. از ترکیب بناها و سیمای ساختمان ها و شکل فضاها تا چگونگی ترکیب عناصر طبیعی در کالبد شهرها و حیطه منظر شهری و منظر طبیعی است اصل زیبایی در شهرسازی با ایجاد مناظر مطلوب و خوشایند تجلی می یابد.
۳-۴-۱۰- سیما و منظر شهر
۳-۴-۱۰-۱- راه یا مسیر
راه عاملی است که با بهره گرفتن از آن حرکت میسر می گردد. ممکن است خیابان، پیاده رو، جاده، خطوط، زیرزمینی و خطوط راه آهن باشد. مردم در حالی که در شهر حرکت می کنند به مشاهده آن می پردازند و در امتداد راه ها است که عوامل محیط های گوناگون قرار دارد و با یکدیگر بستگی و ارتباط پیدا می کنند(کوین لینچ، ۱۳۷۴: ۹۴).
در شهر اردبیل راه ها و دسترسی های مختلف مورد بررسی قرار گرفت. فاصله ها بین میدان امام خمینی ومیدان امام حسین در ظاهر مسیر پیاده است. هم چنین فاصله ما بین میدان پیر عبدالملک تا میدان امام حسین نیز یک مسیر سواره و پیاده مشروط است.در اردبیل قدیم گذرها قسمت های مختلف شهر را به هم وصل می کرد. گذر ارمنستان ، اوچدکان، طوی، عارف، پیر عبدالملک و… مهم ترین آن ها بودند که ارتباط را در دل بافت تاریخی میسر می ساختند.
شکل(۳-۲): معابر قدیمی در محلات تاریخی شهر اردبیل

اولین خیابان شهر اردبیل در سال ۱۳۰۷ خورشیدی به مرحله اجرا درآمد و نقشه آن چنان تصویب شد که دروازه تبریز به خط مستقیم به دروازه آستارا وصل گردد و از (تابار قاپوسی) تا (زنجیر) (دروازه­ای را که بطرف جاده تبریز چون در قلمرو محله طوی یا تابار قرار داشت تابار قاپوسی و دروازه شهر بطرف آستارا را بدان جهت که از طرف اداره گمرک، زنجیری بر آن بسته می شد زنجیر می­ گفتند.)خیابان وسیعی بنام پهلوی (امام خمینی فعلی – خیابان شماره ۱) باز شود. پس از آن خیابان باغ ملی در سمت غرب  نارین (ارگ شهر) احداث گردید که محل آن بیشه زاری بود که (حصاری باغ) خوانده می­ شد. و در عکس هوایی مربوط به سال ۱۳۳۷ خورشیدی قابل تشخیص است.
نقشه تهیه شده در سال ۱۳۴۶ نشان می­ دهد که خیابان  دیگری در جهت شمال غربی به جنوب شرقی در جهت دروازه ­های مشکین شهر و خلخال، خیابان شاه (خیابان بهشتی، کاشانی– خیابان شماره ۲) و خیابان  مدوری دور بافت قدیمی شهر و منطبق بر مسیرجوبی موجود احداث گردید که از مقابل نارین قلعه (ارگ و محل ساختمان­های اداری موجود) عبور نموده، میدان عالی قاپو را به خیابان بهشتی متصل می نمود، (خیابان مدرس، شیخ صفی –  خیابان شماره ۳)

(خیابان شماره ۴ – طالقانی) در نقشه هوایی سال ۱۳۵۴ مشاهده می­ شود و امتداد آن از مقابل جمعه مسجد می­ گذرد. . (زهره بزرگ نیا فصلنامه “معمار” شماره۲۶)
نقشه (۳-۳): (خیابان شماره ۵ – مدنی) نقشه هوایی سال ۱۳۵۹ .
یکی از معابر قدیمی شهر کوچه پیرزرگر است که از سمت شرق ضمن عبور از شعبه ­ای از بالخلی و در امتداد آن به روستاهای آغ بلاغ آقاجان و گل آقا و سپس به سمت آستارا می ­رود که احتمالاً مسیر اولیه این راه از همین کوچه بوده است. در این مسیر میدان پیرزرگر  قرار دارد که محوطه­ا ی است باز وسیع و دارای مسجد، حمام و توالت عمومی و چند دکان و از محوطه باز آن نیز برای انجام مراسم عزاداری ماه محرم استفاده می­شده است.
نقشه (۳-۴): خیابان پیرزرگر
- معبر اوچ تکان (اوچدکان) معبر اصلی دیگری است که از قسمت شمال به راسته قیصریه و از جنوب به پل ابراهیم آباد منتهی می­ گردد. در این مسیر نیز میدان کوچکی بچشم می­ خورد که معبرمتصل به آن، یکی از مراکز تجاری بوده، مسجد و حمامی نیز در آن مشاهده می­ شود. این معبر در محله ­ای بهمان نام واقع است که از محلات قدیمی و معتبر شهر است.
نقشه (۳-۵): معبر اوچ تکان

- معبر تاوا یا طوی نیز از سمت شمال شرقی به معابر متصل به بازار و از جنوب غربی به میدان سرچشمه منتهی می­ گردد این معبر نیز از محله­ ای بهمین نام عبور نموده دارای یک مسجد و یک میدان کوچک در مجاورت آن است. (نقشه شماره ۱۰)
نقشه (۳-۶): معبر تاوا
بطور کلی در شهر اردبیل میادین و فضاهای شهری با ارزش و قابل توجه به ندرت یافت می­ شود و نمونه­ های  بررسی شده بارزترین آنها است.
با نگاهی به نقشه ­ها و عکس­های هوایی دوران مختلف مشخص می ­گردد که بافت مسکونی شهر اردبیل مانند اکثر شهرهای ایران شامل بافت ارگانیک قدیمی، بافت نظام یافته میانی و بافت حاشیه ­ای جدیداست که اولی در محدوده واقع در بخش مرکزی شهر قرار دارد. در این بافت مشاهده می ­گردد که جهت غالب کوچه ­ها شمال شرقی– جنوب غربی بوده (جهت شیب طبیعی شهر)، در این بافت متراکم، خانه­ ها اغلب به یکدیگر متصلند و فضاهای عموم شهری (میدان و میدانچه) در حداقل بوده این فضاها به علت فشردگی و ترکیب خانه­ها دارای پیچ و خم است ولی عرض نسبتاً زیاد معابر نمایانگر اثرات شرایط اقلیمی و موقعیت جغرافیایی منطقه بر فرم یابی بافت فیزیکی شهر است. جهت غالب احداث بنا بسمت جنوب شرقی بوده این جهت نشان دهنده این است که استفاده از انرژی خورشید در واحدهای مسکونی به علت محدودیت تأسیسات گرم کننده در واحدهای مسکونی نسبت به معابر در اولویت قرار داشته به همین دلیل معابر علی رغم عرض نسبتاً کافی معمولاً در فصول سرد، یخبندان طولانی دارند.