جدول۴-۱۸. آزمون t تک نمونه‌ای برای مقایسه میانگین نمونه و میانگین نظری اهمیت کیفیت اطلاعات مقاله در زمینه استناد ۸۳
فهرست تصاویر و نمودارها
عنوان صفحه
شکل۲-۱.کانالهای ارتباط علمی. ۲۰
شکل۲-۲.شیوه های ارتباط علمی یک دانشمند ۲۲
شکل۲-۳.مدل ۳Sتجدیدنظر شده از ارزیابی اعتبار ۳۵
نمودار۴-۱. نمودار عنکبوتی میانگین نهایی پاسخ افراد نمونه آماری به گویه های شاخص اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه مطالعه ۶۹
نمودار۵-۱.اولویتهای اصلی در ارزیابی اعتبار اطلاعات ازدیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی ۹۴
فصل نخست: کلیات پژوهش
۱-۱.مقدمه
ارتباطات علمی[۱] بخشی از کلیت علم است و نه آن چیزی است که بدان افزوده شده باشد. ارتباطات علمی عامل اصلی توسعه دانش و تسریعکننده استفاده از علم است. ارتباطات علمی را میتوان مشتمل بر انتقال اطلاعات و نتایج فعالیتهای علمی از طریق شبکه متخصصان و از سوی دیگر نظام بازیابی و ارزیابی این یافتهها و فعالیتهای پژوهشی پژوهشگران از سوی همکاران علمی دانست. این ارتباط از دو جنبه محتوایی و اجتماعی قابل بررسی است. ارتباط علمی دانش علمی را انتقال میدهد (جنبه محتوایی) و میان دانشمندان روی میدهد (جنبه اجتماعی) (زره ساز،۱۳۹۰).
از نیمه اول قرن بیستم ارتباط علمی به عنوان یکی از ساز وکارهای اصلی مؤثر بر نهاد علم در کانون مطالعات جامعه شناختی مورد توجه قرار گرفته و در این میان اهمیت آن در تولید دانش مورد بحث وگفت وگو بوده است. در دهه های اخیر با گسترش جامعه اطلاعاتی، توسعه ارتباطات الکترونیک و از بین رفتن محدودیتهای فضایی و مکانی در روابط مجازی، مقوله ارتباطات علمی با کاربرد مفاهیم تازه یک بار دیگر توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده است (محمدی،۱۳۸۶). انتشار محتوای مجلات علمی به صورت الکترونیکی و دسترسی آزاد علاوه بر این که باعث دسترسی عموم افراد به آنها میشود احتمال مورد استناد قرارگرفتن آنها را توسط نویسندگان دیگر نیز بالا برده و موجب افزایش تأثیر علمی و استناد آنها میگردد(هارناد[۲] و همکاران،۲۰۰۴).
هر روزه افراد با اطلاعات زیادی مواجه میشوند که قابل استفاده هستند، مثل دوستان، دانشگاهها، کتابها، اخبار، مقالات، تلویزیون، وب سایتها و… به عبارت دیگر افراد اکثراً توسط اطلاعات محاصره شده اند اما تشخیص این مسئله که چه منبعی قابل اعتماد است آسان نیست. توانایی ارزیابی اطلاعات معتبر مهارت مهمی است که در مدرسه، کار و زندگی روزمره به کار گرفته میشود. همه اطلاعات ضرورتاً ارزش یکسانی ندارند. در بیشتر موارد اطلاعات مطمئنتر و موثقتر نسبت به اطلاعات نامعتبر بهتر نشان داده میشوند. این چالش که کدام منیع معتبرتر است باعث شده است که مفهوم اعتبار توجه قابل ملاحظه ای را از اواخر دهه ۱۹۹۰ به خود جلب کند.
در اواخر دهه ۱۹۹۰ اینترنت شروع به فراهم آوری اطلاعات در یک محیط تعاملی کرد که به کاربران اجازه میداد که برای نیازهای اطلاعاتی خود جستجو کنند و با دیگران به روشهایی که هرگز از قبل ممکن نبود ارتباط برقرار کنند (ریح و هیلگوس[۳]، ۲۰۰۸). در نتیجه پژوهشگران و شاغلان در حوزه های مختلف مثل علوم اطلاعات، تجارت، نظامهای مدیریت اطلاعات، مطالعات ارتباطی، تعامل انسان-کامپیوتر (HCI) و روانشناسی از جنبه های مختلف به بررسی تعیین اعتبار پرداختند. در علوم اطلاعات، اعتبار یکی از معیارهای قضاوت ربط درنظرگرفته شده است زمانی که تصمیم گرفته میشود که اطلاعات بازیابی شده پذیرفته شود یا پذیرفته نشود (ریح و دنیلسون[۴]، ۲۰۰۷).
پژوهشگران حوزه ارتباطات، اعتبار را همچون یک عامل پژوهشی برای تشخیص دادن اعتبار پیام، اعتبار منبع و اعتبار رسانه بررسی کردند. سلف[۵] (۱۹۹۶) اعتبار را به عنوان قابل قبول بودن، اعتماد، قابلیت اطمینان، صحت و درستی، بیطرفی، عینی بودن و دهها مفهوم دیگر بیان میکند. همان طور که یک شخص به خاطر صداقت، دقت در انتخاب کلمات و بیمیل بودنش برای فریب دادن دیگران قابل اعتماد است اطلاعات زمانی قابل اعتماد است که که آن اطلاعات قابل اطمینان، بیغرض و بیطرفانه ظاهر شود (ریح و هیلگوس، ۲۰۰۸).
اعتبار منبع، مفهومی بنیادی در ارتباطات است که شاید بتوان قدمت آن را برابر عمر ارتباط دانست. معتبر بودن منبع در واقع پیش شرط لازم برای برقراری یک ارتباط کامل بین فرستنده پیام و مخاطب آن است و تخصص از عواملی دانسته شده است که باعث افزایش اعتماد به منبع میگردد، زیرا که بسیاری از افراد، اظهارنظرهای متخصصان را راحتتر میپذیرند به عبارت دیگر پیام منبع معتبر، راحتتر نفوذ میکند و کمتر مورد انتقاد قرار میگیرد (ادیب هاشمی،۱۳۷۲). فگ و تسنگ[۶] (۱۹۹۹) اعتبار را قابلیت اطمینان اطلاعات توصیف کردهاند که عموماً به عنوان یک کیفیتی از اطلاعات درنظرگرفته میشود. هنگامی که افراد اعتبار را ارزیابی میکنند اشارات گوناگونی از اطلاعات یا نویسنده آن را درنظر میگیرند که فرض میکنند که به کیفیت اطلاعات مرتبط است. نتایج این چنین ارزیابی سطحی از اعتماد است. اعتماد یک فاکتور قطعی برای تصمیمگیری در استفاده از اطلاعات است (لوکیسن و اسچراگن[۷]،۲۰۱۳).
هاولند و ویس[۸] (۱۹۵۱) نشان دادند که اطلاعات از منابعی که اعتبار بالایی دارد مورد اعتمادتر از اطلاعاتی است که از منابعی با اعتبار پایین میآید. به هر حال، این تفاوت با زمان محو میشود و اطلاعات از هر دو نوع منبع بعد از هفته های اندکی به طور یکسانی مورد اعتماد قرار میگیرد. افراد به یک منبع اطلاعاتی اعتماد میکنند و آن را مورد مطالعه قرار میدهند و در صورت لزوم در کار پژوهشی خود استفاده میکنند و به آن استناد میدهند. استناد یکی از عناصر اصلی در نگارش علمی است و نقش بارزی در تولید و نشر اطلاعات دارد و از اصول اساسی تألیف پژوهش است و اثری در جامعه علمی با اقبال روبهرو میشود که در رعایت این اصل دقت و تلاش لازم در آن اثر شده باشد (عبدالمجید،۱۳۸۶).
هیچ مقالهای بدون استناد به دانش پیشین خود نمیتوانسته و نمیتواند به تنهایی روی پای خود بایستد. دانشمندان با تکیه بر سکوی دانش پیشینیان گام برمیدارند و پلکان دانش بشری را بنا میکنند و به حرکت صعودی خود ادامه میدهند. استنادها تنها مجموعهای از اطلاعات کتابشناختی موجود در پایان مقاله یا به صورت پانوشت یا داده های بدست آمده از نمایه های استنادی نیستند، استناد بیانگر تصمیم نویسندهای است که قصد دارد روابط بین مدرکی را که در دست تهیه دارد با متون دیگر نشان دهد (صابری، محمد اسماعیل و شاه شجاعی، ۱۳۸۷). دانشمندان هر رشته تخصصی، دانسته ها، نظریهها، مفاهیم و نتایج فعالیتهای علمی خویش را به اشتراک میگذارند و این نظریهها و مفاهیم و نتایج فعالیتها موجب شهرت و برتری آنان میشود. بنابراین پالایشی برای دستیابی و انتخاب به این اطلاعات باید انجام گیرد (داورپناه،۱۳۸۶). بنابراین اگر بتوانیم به اطلاعاتی که معتبرتر است و ارزش پژوهشی بیشتری دارد دست یابیم و بتوانیم منابع معتبرتر را انتخاب کنیم و از آن استفاده کنیم یا به آن استناد کنیم باعث میشود که نوشته علمی ما ارزش پژوهشی بیشتری داشته باشد و بیشتر مورد استفاده و استناد دیگر محققان قرار گیرد.
۱-۲. بیان مسئله
هر اثر علمی در واقع حاصل ارتباطات علمی و مشارکت علمی دانشمندان در یک حوزه علمی است. اعضای هیئت علمی به عنوان بارزترین عنصر تولید اطلاعات علمی مطرح هستند و انتظار میرود که سهم بیشتری در ارتباطات علمی داشته باشند. با ظهور اینترنت و وب جهان گستر تغییرات اساسی در ارتباطات علمی به وجود آمده است، به گونهای که نوشته های علمی فقط برای یک جامعه محدود قابل دسترس نیست بلکه مخاطبانی به وسعت جهان دارد و دسترسی آزاد شکل نوینی از ارتباطات علمی را به وجود آورده است. ظهور اینترنت مسئله اعتبار اطلاعات را افزایش داده است. زیرا که شمار اسناد و مدارک تولید شده روز به روز در حال افزایش است. بنابراین انتخاب کردن سندی که معتبر و قابل اطمینان باشد تلاشهای شناختی قابل ملاحظهای را طلب میکند. بنابراین با افزایش حجم اطلاعات مخصوصاً در حوزه های علمی و تخصصی شدن رشته های علمی از طرفی و کمبود زمان و سرمایه تلقی شدن اطلاعات از سوی دیگر، دستیابی به اطلاعات با کیفیت و معتبر در زمان کم و با سرعت بالا مورد نیاز است چرا که اطلاعات معتبر و ارزشمند عنصر اصلی پژوهش در تمامی حوزه های علمی است. از زمان پیدایش وب و استفاده روز افزون از آن در تمامی امور بشر همواره موضوع اعتبار، صحت و قابل اعتماد بودن اطلاعات آن، از مهمترین دغدغه های متخصصان به شمار آمده است. برای مثال فلنیگین و متزگر[۹](۲۰۰۰) پژوهشی را برای ارزیابی اعتبار اطلاعات اینترنت توسط پرسشنامه انجام دادند. گزارش این تحقیق نشان داد که افراد اطلاعات اینترنت را به اندازه اطلاعات بدست آمده از تلویزیون، رادیو و مجلات معتبر میدانند و اطلاعات موجود در روزنامهها را از بقیه رسانه ها معتبرتر میدانند. لییو و هوآنگ[۱۰](۲۰۰۵) نیز به بررسی این که چه طوری دانشمندان اطلاعات مبتنی بر وب را ارزیابی میکنند پرداختند و این که چه معیارهایی را هنگام ارزیابی اعتبار اطلاعات به کار میگیرند. لوکیسن و اسچراگن(۲۰۱۳) نیز پژوهشی را بر روی تأثیر نشانه های منبع و آشنایی با عنوان بر روی ارزیابی اعتبار اطلاعات انجام دادند.
با توجه به گسترش روز افزون اطلاعات و افزایش دسترسی آزاد به این اطلاعات، شناسایی شاخصها یا به عبارت دیگر ویژگیها و معیارهایی که اعضای هیئت علمی بر اساس آنها به ارزیابی اعتبار اطلاعات موجود در مقالات میپردازند و در کارپژوهشی خود از آن استفاده میکنند ضروری است و باعث شکلگیری این مسئله شده است. چرا که ارتباطات علمی شامل داد وستد اطلاعات علمی است و شامل مطالعه منابع اطلاعاتی و اشاعه آن میباشد و برای آن که فرد بتواند به نوعی اعتبار اثر خویش را افزایش دهد باید از میان منابع و مدارک موجود به اطلاعاتی مؤثق و قابل اعتماد تکیه کنند و به مطالعه آن بپردازند و از آن استفاده کنند. دلیل دیگری که باعث شکلگیری این پژوهش شده است خلأ پژوهشی است که در این زمینه وجود دارد زیرا که تا جایی که محقق جستجو نموده است اکثر پژوهشها در حوزه اعتماد و اعتبار در رشته های کامپیوتر، علوم ارتباطات و تجارت الکترونیک در ایران انجام شده است و پژوهشی در این زمینه در علوم اطلاعات موجود نیست در این پژوهش به شناسایی شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه مطالعه و استناد و همچنین با توجه به هدف مجلات دسترسی آزاد که افزایش تاثیر تحقیق از طریق افزایش دسترسی به نتایج تحقیق میباشد به شاخصهای اعتبار در زمینه دسترسی آزاد پرداخته میشود.
۱-۳. اهداف پژوهش
۱-۳-۱. هدف اصلی
شناسایی شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در حین مطالعه و استناد از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی
۱-۳-۲. اهداف فرعی
شناسایی شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه مطالعه
شناسایی شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه استناد
شناسایی شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه دسترسی آزاد
شناسایی اهمیت کیفیت اطلاعات در میزان اعتماد به آن مقاله در زمینه مطالعه
شناسایی اهمیت کیفیت اطلاعات در میزان اعتماد به آن مقاله در زمینه استناد
۱-۴. پرسشهای پژوهش
این پژوهش درصدد است تا به پرسشهای اساسی زیر پاسخ دهد:
-
- شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه مطالعه از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی کدامند؟
۱-۱. شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه مطالعه از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی از چه اولویتی برخوردار هستند؟
-
- شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه استناد از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی کدامند؟
۲-۱. شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه استناد از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی از چه اولویتی برخوردار هستند؟
-
- شاخصهای اعتبار در زمینه دسترسی آزاد به مقالات از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی کدامند؟
۳-۱.شاخصهای اعتبار در زمینه دسترسی آزاد به مقالات از دیدگاه اعضای هیئت علمی از چه اولویتی برخوردار هستند؟
۴.آیا اعضای هیئت علمی از کیفیت اطلاعات مقاله برای اعتماد به آن در زمینه مطالعه استفاده میکنند؟
۵.آیا اعضای هیئت علمی از کیفیت اطلاعات مقاله برای اعتماد به آن در زمینه استناد استفاده میکنند؟
۱-۵. اهمیت و ضرورت پژوهش
ارتباط لازمه حفظ حیات و پیشرفت جامعه بشری است. جامعه علمی به عنوان نبض حیات بشری و پیشرفت جوامع از این قاعده مستثنی نیست. ارتباط به طور کلی به معنای سهیم شدن در اندیشه دیگران، تفاهم و در نهایت اشتراک فکر است. وجود ارتباط در جوامع علمی شرط لازم برای دریافت نتایج و تفسیر تحقیقات و به تبع آن تولید اطلاعات علمی است (برهمند،۱۳۸۶). ارتباط علمی به عنوان درونداد پژوهشهای علمی عمل میکند و یکی از ز مینهها و شرایط توسعه علمی است، چرا که بدون وجود ارتباط علمی امکان انتقال دانسته ها و دستاوردهای علمی میسر نخواهدشد و سرانجامی جز رکود و سکون علمی نخواهد داشت. ارتباط علمی را می توان یکی از ارکان اساسی نهاد اجتماعی علم محسوب کرد که بدون وجود آن، امکان رشد و توسعه علوم منتفی خواهدبود (داورپناه،۱۳۸۶).
ارتباط میان محققان با اشتیاق آنها برای انتقال نتایج آثارشان به همکاران خود در جامعه علمی آغاز میشود. ارتباطات علمی را میتوان به عنوان عنصر اصلی توسعه دانش و تسریع کننده علم دانست. ارتباطات علمی در درون سازمانهای آموزشی و پژوهشی و نیز فراتر از مرز نهادهای مزبور، همواره یکی از عومل تأثیرگذار بر تولید دانش بوده است و این ارتباط مستلزم ایجاد انسجام و هماهنگی در جامعه علمی، تعامل دیدگاه ها، ترکیب ایدهها و ایجاد نظریههای جدید است و در کل تحول ساختاری نهاد علم و بازسازی مداوم سیستمهای بنیادی دانش را فراهم میآورند. پرداختن به موضوع اعتبار از چند جنبه حائز اهمیت است. اول، همانطور که اشاره شد روزبهروز بر مقدار اطلاعات تولید شده هم به صورت چاپی و هم به صورت الکترونیکی افزوده میشود و هم چنین با توجه به گسترش مجلات دسترسی آزاد و امکان انتشار اطلاعات بدون محدودیت، شناسایی منابع معتبر از منابع نامعتبر اهمیت بسیار ضروری و مهمی است. دوم، توجه به متون و تحقیقات نشان میدهد که علیرغم جدید بودن موضوع، توجه محققان تا حدی در غرب به آن جلب شده است و تحقیق و بررسی در این زمینه شروع شده است. در ایران هم مطالعات و پژوهشهایی انجام شده است ولی بیشتر در حوزه تجارت الکترونیک است و در حوزه علوم اطلاعات تا آنجایی که محقق جستجو نموده است تا کنون پژوهشی انجام نشده است با توجه به آن چه ذکر شد و با توجه به خلأ پژوهشی که در این زمینه وجوددارد ضرورت و اهمیت این تحقیق بیش از پیش آشکارتر است.
