مدیریت کود یک عامل اصلی درکشت موفقیت آمیز گیاهان دارویی است(Chatterjee, 2002).
از لحاظ شیمیایى، کودها به دو دسته کودهاى آلى و کودهاى معدنى تقسیم مى شوند.
الف: کودهاى آلى: این کودها که از مواد آلى تشکیل شده اند، شامل بقایاى گیاهى و فضولات حیوانى هستند. کودهاى آلى اغلب در مزارع کشاورزى تولید و به خاک افزوده می شوند. این کودها خصلت فیزیکى خاک را تحت تاثیر قرار داده و آن را براى کشت بهتر، آماده می کنند.
ب: کودهاى معدنى: این کودها در مقیاس صنعتى تولید مى شوند و شامل کودهاى نیتروژن دار، فسفردار، پتاسیم دار و کلسیم دار هستند. علاوه بر این، برخى کودهاى معدنى داراى عناصرى از قبیل منیزیم، آهن، گوگرد و عناصر جزء هستند. در جوار این کودهاى معدنى جامد، در سال هاى اخیر تهیه کودهاى مایع نیز اهمیت فراوانى کسب کرده است.
۱- کودهاى نیتروژن دار: این کودها بیشتر از هر کود دیگرى در کشاورزى مصرف مى شوند و تعداد آنها نیز نسبتا زیاد است. عمده ترین کودهاى نیتروژن دار عبارتند از: آمونیاک، اوره، آمونیوم نیترات، آمونیوم سولفات، آمونیوم فسفات، کلسیم سیانامید، سدیم نیترات و سرانجام کلسیم نیترات.
۲- کودهاى فسفردار: عمده ترین منابع فسفردار عبارتند از: فسفاتهاى معدنى (سوپرفسفات)، فسفات استخوان و بالاخره فسفات موجود در خاکستر کوره هاى ذوب چدن.
۳- کودهاى پتاسیم دار: منابع عمده این کودها، آب دریا و معادن پتاسیم مى باشند. علاوه بر این در تفاله چغندرقند نیز مقدار قابل توجهى ترکیب هاى پتاسیم دار وجود دارد. کودهاى پتاسیم دار بیشتر به صورت پتاسیم نیترات، پتاسیم کلرید و پتاسیم اکسید مصرف مى شوند.
امروزه براى سهولت کار در امر کشاورزى، از کودهاى مخلوط استفاده مى کنند. عمده ترین کودهاى مخلوط دوتایى عبارتند از: آمونیوم فسفات، پتاسیم نیترات، نیتروفسفات و اوره فسفات.
از زمان جنگ جهانی دوم، کاربرد کودهای شیمیایی انقلابی در تولید محصولات زراعی به وجود آورد. افزایش تولید کودهای تجاری با قیمت کم، مصرف روز افزون آنها را به ویژه در کشورهای در حال توسعه تشویق کرد. از آن زمان تاکنون از کودهای شیمیایی به عنوان ابزاری برای رسیدن به حداکثر تولید در واحد سطح استفاده می شود، و کشاورزان به طور مداوم در تلاش اند تا با رفع کمبود عناصر غذایی خاک و استفاده از مدیریت صحیح تولید، محصول را به حد بالقوه ژنتیکی نزدیک کنند. ولی مشکلات اقتصادی ناشی از افزایش روبه رشد هزینه کودهای شیمیایی از یک سو و مسائل زیست محیطی مرتبط با مصرف غیر اصولی این کودها از سوی دیگر، تفکر استفاده از شیوه های زیستی تثبیت نیتروژن برای تقویت رشد محصولات زراعی را قوت بخشیده است (Bockman, 1997)
برای بررسی اثرات کودهای مختلف بر روی گیاهان بایستی به این نکته توجه داشت که میزان کود موجود در خاک مورد آزمایش باید به حدی باشد که گیاه نسبت به افزایش کودها عکس العمل نشان دهد.(ملکوتی، ۱۳۸۳)
۲-۱۲-۲- کود اوره
پریل: نیتروژن حداقل ۴۶ درصد، رطوبت حداکثر ۵/۰ درصد، بیوره‌حداکثر ۱ درصد، اندازه‌دانه‌ها حداقل ۹۲ درصد بین۱ الی ۳ میلی متر، حداکثر ۵ درصد کمتر از یک میلی متر، حداکثر کمتر از۵/۰درصد زیر ۲/۰ میلیمتر.
گرانول: نیتروژن حداقل۴۶ درصد، رطوبت حداکثر ۵/۰ درصد، بیوره حداکثر یک درصد، اندازه دانه‌ها حداقل۹۲ درصد بین۲ تا ۴ میلی متر، حداکثر ۵ درصد کمتر از یک میلی متر، حداکثر ۵/۰ درصد زیر ۲/۰ میلی متر، صفر درصد بیش از ۷/۴ میلی متر.
کود اوره اغلب به صورت دانه‌های مرواریدی سفید رنگ وجود داشته که در اصطلاح به آن کود شکری نیز می‌گویند. این کود بسیار در آب محلول بوده و در ۲۰ درجه سانتیگراد حدود ۱۰۰ گرم کود در ۱۰۰ میلی‌لیتر آب حل می‌شود. اوره در خاک هیدرولیز شده و تولید کربنات آمونیوم می کند، بنابراین ابتدا اندکی پی اچ آن بالا می‌رود ولی بعد از چند روز که آمونیوم آن طی فرایند نیتراته شدن به نیترات تبدیل می‌شود خاصیت اسیدزایی دارد(الیاسی آذر، ۱۳۶۹).
۲-۱۲-۳- کود آمونیوم فسفات
ازت کل حداقل۱۸ درصد، فسفاتهای قابل استفاده حداقل۴۶ درصد برحسب P2O5 ، فسفاتهای محلول در آب حداقل۴۱ درصد برحسب P2O5 ، نم (رطوبت) حداکثر یک‌درصد. حداقل۹۵ درصد دانه‌ها دارای قطر ۲ تا ۴ میلیمتر باشند.
اثر فسفر موجود در این کود بر روی گیاهان تا حدودی مشابه تأثیر سوپرفسفات تریپل است. خاصیت اسیدزایی این کود به علت یون آمونیوم موجود در آن بیشتر از سوپر فسفات می‌باشد.
۲-۱۳- خسارات ناشی از مصرف کود های شیمیایی
۲-۱۳-۱- خسارات زیست محیطی
مصرف بی رویه کودهای شیمیایی گذشته از هزینه بالایی که بر کشاورزان تحمیل می کند اثرات مخرب و زیانباری در پی دارد که موارد زیر شایان ذکر است.
۱) مسمومیت ناشی از استفاده زیاد این عناصر خصوصأ نیتروژن که به فرم نیترات اثرات مخرب زیست محیطی و آلایندگی آب های زیر زمینی دارد سبب بر هم زدن تعادل عناصر غذایی گیاه نیز می شوند.
۲) کاهش کمیت وکیفیت محصول
۳) تجمع بور، کادمیوم وسایر فلزات سنگین در گیاه
۴) کاهش جذب مس، آهن و سایر ریز مغذی ها توسط ریشه
۵) تخریب ساختمان خاک
۶) آلودگی آب ها (ملکوتی، ۱۳۷۵)
۲-۱۳-۲- تجمع زیانبار نیترات در محصولات کشاورزی
هرساله میلیون ها تن کودهای مختلف شیمیایی درکشورایران جهت افزایش تولید، افزایش عملکرد و افزایش بازده محصولات کشاورزی مورد استفاده قرارمی گیرد.
کودهای نیتروژنی منجربه رشد رویشی گیاه وبافت های سبزینه ای آن شده درنهایت رشد گیاه را تسریع می کنند. متأسفانه روشی که مدتی است به فراموشی سپرده شده روش اعتدال ومیانه روی است. مصرف بی رویه کودهای نیتروژن با تصور اینکه رشد وعملکرد را افزایش خواهد داد هرساله خسارات جبران ناپذیری برمنابع آب، خاک وبه ویژه سلامتی جامعه وارد می سازد. کشاورزان به عنوان تأمین کننده های غذای جامعه دربرابر عواقبی که عوارض نامطلوب مصرف بی رویه این کودهای شیمیایی برجامعه باقی می گذارند، باید مطلع باشند (امیری نژاد، ۱۳۷۹).
کودهای نیتروژنه پس ازقرارگرفتن درخاک به صورت نیترات درآمده و جذب گیاه می شود. اگرکوددهی بیش ازنیازگیاه باشد، افزایش جذب نیترات توسط گیاه به وجود می آید. این در حالی است که همزمان این نیترات در گیاه به مصرف نرسیده، درنتیجه تجمع نیترات حاصل می شود (الیاسی آذر، ۱۳۶۹).
۲-۱۳-۳- عوارض تجمع نیترات درخاک
اگر بافت خاک سبک بوده، بارندگی های متناوبی هم صورت گیرد، منجربه شسته شدن نیترات ازخاک وتجمع آن درآب های زیرزمینی می شود که درنهایت منجربه آلودگی آب چاه ها وقنوات خواهد شد. جذب نیترات در اواخر بهار به حداکثر مقدار و در اواخر پائیز به حداقل مقدارخود می رسد. ازاین رو به کشاورزان توصیه می شود جهت جلوگیری ازشسته شدن کود و ورود آن به آب های زیرزمینی کشت های زمستانه درپائیزانجام شود ویا اینکه ازگیاهان پوششی تا بهار آینده استفاده شود.(خواجه پور، ۱۳۷۱).
۲-۱۳-۴- عوارض نیترات بربدن انسان
نیترات زمانی که وارد بدن انسان می شود درجریان خون وارد شده دربزاق انسان ترشح می شود و پس ازتبدیل شدن به نیتریت منجربه بروز سمیت درمعده فرد می شود. سرطان معده ودستگاه گوارش درکشاورزانی که با کودهای نیتروژنی ارتباط دارند، بسیارمشاهده می شود. از عوارض خطرناک دیگرنیترات بر روی بدن کودکان و نوزادان می باشد. مت هموگلوبینی (کمبود اکسیژن رسانی خون) وکلاپس قلبی-عروقی (گشاد شدن رگ های بدن) ازعوارض نامطلوب وطولانی مدت اثر کودهای نیتروژنی می باشد.
علائم مسمومیتی که پس از تماس با این کودها ایجاد می شود عبارتند از:
۱- سردرد و تپش ولرزش
۲- افزایش ضربان قلب و شوک
۳- سرگیجه، غش و ضعف
۴- تنفس کم عمق وسطحی (روستا، ۱۳۸۷).
۲-۱۳-۵- اثرعوامل محیطی برافزایش نیترات
درجه حرارت بالا، نور کم و استرس رطوبتی ازعواملی هستند که می توانند منجر به افزایش باقیمانده نیترات به ویژه در گلخانه ها شوند. میزان نیترات در ساعات اولیه صبح در حد بالاتری قرار دارد. در نتیجه برداشت محصولات در هنگام عصر میزان نیترات تجمعی را به مقدار زیادی کاهش خواهد داد. دوره های خشکی و آبیاری های نامنظم و کم نیز می تواند منجربه افزایش نیترات باقیمانده در گیاه شود (ملکوتی، ۱۳۸۳).
۲-۱۳-۶- اثر نوع کود، روش مصرف وتغذیه مناسب گیاه
میزان کود مصرفی با تجمع نیترات در گیاهان ارتباط مستقیم دارد، به طوری که اگر کود نیتروژنی را در مزارع سیب زمینی از ۹۰ کیلوگرم در هکتار به ۱۲۰ کیلوگرم در هکتار برسانیم، مقدار نیترات در سیب زمینی ۵ برابر بیشتر از حد مطلوب خواهد شد (فائزنیاو موحدی نایینی،۱۳۸۵).
۲-۱۳-۷- علل تجمع نیترات
۱- مصرف بیش از نیاز کودهای شیمیایی و در نتیجه افزایش عناصر در خاک و افزایش جذب آن توسط گیاه بدون این که گیاه فرصت استفاده از آن برای تولید محصول را داشته باشد. بهترین روش کوددهی نیتروژن استفاده ازمحلول پاشی (کود اوره ) و روش نواری می باشد.
۲- کوددهی به روش نامناسب
۳- عدم رعایت زمان مناسب کوددهی
دادن کود نیتروژن به گیاه پس از گلدهی نه تنها افزایش عملکرد را به دنبال نخواهد داشت، بلکه منجر به تجمع نیترات می شود.
۴- عوامل محیطی
شرایط خشکی ، نور کم و درجه حرارت بالا منجر به افزایش تجمع نیترات می شود.
۵- غلظت سایر عناصر
برخی عناصر هستند که درصورت کمبود آنها نیتروژن مورد نیازگیاه به خوبی جذب نخواهد شد از جمله مولیبدن، مس، بر وغیره (هاشمی دزفولی، ۱۳۷۷).
بررسی تأثیر کودهای بیولوژیک و شیمیایی (نیتروژن و فسفر) بر عملکرد و میزان ...
