شعر اعتراض در دوره سلطنت رضاخان (سکوت ادبی)
پیش از پرداختن به مقوله مورد بحث بهتر است برای تبیین موضوع ابتدا خلاصه ای از اوضاع سیاسی، اجتماعی، تاریخی اوایل به قدرت رسیدن رضاخان و چگونگی به سلطنت رسیدن وی و همچنین وضعیّت شعر این دوره بپردازیم.
۲-۱-چگونگی به سلطنت رسیدن رضاخان و اوضاع سیاسی ، اجتماعی این دوره
احمد شاه قاجار در روز سی ام تیرماه ۱۲۹۳ ش تاجگذاری کرد، یک هفته بعد جنگ جهانی اول آغاز گردید، نهم آبانماه ۱۲۹۳ ش احمدشاه بیطرفی ایران را اعلام نمود دو ماه از اعلام این فرمان نگذشته بود که نیروهای عثمانی وارد ایران شدند، ارومیّه و تبریز را به تصرّف خود درآوردند از بهمن ماه ۱۲۹۳ ش تا سوم اسفند ۱۲۹۹ ش که رضاخان کودتا کرد، یعنی تنها در شش سال شانزده بار کابینه تغییر کرد و این از بی ثباتی و هرج و مرج آن روزگار ایران نشان داشت، عمر هیچ کدام یک از این کابینه ها از چند ماه بیشتر نمی شد، این تغییر و تحولات ناشی از ضعف فراوان خاندان قاجار بود، در همین زمان دولت انگلیس به این نتیجه رسیده بود که یک حکومت قوی و دیکتاتوری نظامی به گونه ای که منافعشان را تامین کند، آنها را از حضور نظامی مستقیم بی نیاز می کند.
«انگلیسی ها رضاخان را مناسب ترین شخص برای فرماندهی نیروهای قزاق تشخیص دادند»(آوری، ۱۳۶۳: ۴۰۴) «در کنار وی نیز از شخصیتی به نام سیدضیاالدین طباطبایی استفاده گردید »(معتضد ، ۱۳۷۶ : ۴۰) در واقع رضاخان فردی نظامی و سیدضیا شخصیت سیاسی کودتا بودند : پس از کودتا سیدضیا به وزارت رسید و رضاخان وزارت جنگ را به دست گرفت ، وی پس از به دست گرفتن وزارت جنگ ژاندارمری را نیز از وزارت داخله خارج ساخت و تحت سرپرستی وزارت جنگ درآورد«سیدضیا تنها سه ماه نخست وزیر بود و در اردیبهشت ۱۳۰۰ ش از مقام خود برکنار شد»(همان ، ۶) رضاخان در طول سالهای وزارت جنگ تمام همّت و تلاش خود را در جهت رسیدن به قدرت و انقراض سلسله قاجار انجام داد ، اما در این راه هیچگاه شتابزده عمل نکرد بلکه با سیاست و زیرکی اهداف خود را پیش می برد در آن زمان قدرت وی به حدی بود که شخصاً نخست وزیر را به احمدشاه تحمیل می کرد، سرانجام وی« در آبانماه ۱۳۰۲ شخصاً نخست وزیر شد و هم زمان احمدشاه با تعیین ولیعهد به عنوان نایب السلطنه به اروپا رفت و دیگر هیچگاه به ایران باز نگشت»(همان، ۸) رضاخان در دوران نخست وزیری به اقدامات متعدّدی جهت تغییر سلطنت دست زد از جمله جلب نظر روحانیون و جامعه مذهبی ، اعلام جمهوری با تقلید از حکومت آتاترک در ترکیه، به دست گرفتن مقام فرماندهی کل قوا و ….
«سرانجام مجلس در آبانماه ۱۳۰۴ ش احمدشاه را از سلطنت خلع کرد و در بیست و یک آذرماه همان سال به سلطنت رضاخان رای داد در حالی که فقط چند رای مخالف وجود داشت و این سرآغاز حکومت ۱۶ ساله رضاخان بود که در حقیقت از کودتای ۱۲۹۹ ش شروع شده بود اما در این سال جنبه رسمی به خود گرفت» (مکی، ۱۳۵۷ : ۵۶) این دوره شروع دورانی بود که دوباره حکومت فردی و دیکتاتوری احیا شد.
۲-۲-نمای کلی اشعار دوره قبل از سلطنت رضاخان
سلطنت رضاخان و دیکتاتوری وی به واقع از زمان وزارت و نخست وزیری یعنی قبل از به سلطنت رسیدن رسمی او آغاز شده بود و از آنجا که ادبیات و شعر در این سالها تقریباً دو شکل متفاوت از هم را پشت سر گذاشت ما برای بررسی بهتر این دوره را به دو بخش تقسیم کرده و نگاهی هم به وضعیت شعر و اعتراض های شاعران در سالهای قبل از حکومت رضاخان می اندازیم زیرا در این سالها حوادث سیاسی و تاریخی، اجتماعی مهمی رخ داد که هر کدام از آن وقایع به گونه ای در ادبیات و شعر این دوره انعکاس یافت، انعکاس ان وقایع در شعر این دوره بی نظیر است و برای این رساله که شعر اعتراض می باشد در این دوره مطالب مهمی وجود دارد لذا نمی توان از انها چشم پوشی کرد .
۲-۲-۱- از کودتای ۱۲۹۹ش تا آبان ماه ۱۳۰۴
از کودتا تا به سلطنت رسیدن رضاخان تنها ۵ سال طول کشید در این سالها و سالهای قبل از آن به دلیل آنکه کشور در عدم تمرکز قدرت به سر می برد آزادی بیان محدودی وجود داشت به جرأت می توان گفت در این دوره هیچ رویداد سیاسی مهمی نبود که شاعران در مورد آن سرودی نداشته باشند زیرا از نظر سیاسی و اجتماعی این عصر به انقلاب مشروطه متصل بود و جامعه ادبی نیز که از زمان مشروطه ، ارتباطش با مردم و جریان های اجتماعی و سیاسی بسیار بیشتر شده بود در برابر مسائل بی تفاوت نبود شعر این دوره، تقریباً بیش از هر زمان دیگری حوادث سیاسی و اجتماعی را در خود منعکس می کرد اینک با محور قرار دادن جریان های سیاسی و اجتماعی این دوران واکنش شاعران را در قبال مسائل دوره ، خصوصاً به بررسی انتقادها و اعتراض های این شاعران می پردازیم.
۲-۲-۲-الف : قرارداد ۱۹۱۹ م :
این قرارداد یک سال قبل از کودتای ۱۲۹۹ میان دولت ایران و انگلستان منعقد گردید اما به سبب انعکاس بسیار وسیعی که در شعر شاعران داشت و اعتراض های گسترده ای که نسبت به آن حتی در دوره های بعد توسط آحاد مردم و شاعران صورت گرفت و تا مدّت ها بعد از کودتا از ان یاد می شد به عنوان اولین موضوع شعر اعتراض مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد .
روشنفکران ایرانی این قرارداد را ننگی برای خود می دانستند و هریک به گونه ای در برابر ان عکس العمل نشان می دادند شاعران نیز در سروده های خود شدیداً به این مسئله اعتراض کردند که چند نمونه از این اشعار ذکر می گردد :
فرخی در این مورد غزلیاتی دارد از جمله آنها غزل زیر است:
| داد که دستور دیو خوی ز بیداد داد قراری که بی قراری ملّت چشم بدت دور وه چه خوب نمودی سخت شگفتم ز سست رآی تو کی دون |
کشور جم را به باد بی هنری داد زان به فلک می رسد ز ولوله و داد خانه ما را خراب و خانه ات آباد با غم ملّت چه ای ز کرده خود شاد |
(فرخی یزدی ، ۱۳۷۶ : ۲۱۴).
میرزاده عشقی نیز در این مورد اشعار فراوانی دارد از میان آنها شعری است با عنوان، «عشق وطن» که وی در این شعر این قرارداد را معامله فروش ایران به انگلستان می داند .«این قرارداد در ذهن بنده جز یک معامله فروش ایران به انگلستان طور دیگر تلقی نشده این است که با اطلاع از این مسئله شب و روز در وحشتم و …» (حائری، ۱۳۷۳ : ۴۳۶).
شعر اینگونه آغاز می شود:
| هرچه من ز اظهار راز دل تحاشی می کنم ز اشک خود بر آتش دل آب پاشی می کنم |
بهر احساسات خود مشکل تراشی می کنم باز طبعم بیشتر آتشفشانی می کند |
(همان: ۴۳۷).
تا آنجا که می گوید :
| دست و پای گله با دست شبانشان بسته اند گرگهای آنگلوساکسون بر آن بنشسته اند |
