• سال ۱۹۹۴ انتشار استاندارد QS 9000 تحت عنوان نیازمندی­های سیستم کیفیت.

• • سال ۱۹۹۸ انتشار استاندارد ISO/TR10014 تحت عنوان خطوط راهنما برای مدیریت اقتصادی کیفیت (کرباسیان و آقادادی، ۱۳۸۵).

هزینه­یابی کیفیت در ابتدا توسط صنایع تولیدی بکار گرفته شد، اما امروزه از سوی بخش بازرگانی، بخش دولتی و سازمان­های خدماتی مورد استقبال فراوان قرار گرفته است. دلایل و شواهد بسیاری وجود دارد که ثابت می­ کند هزینه­یابی کیفیت، در محیط­های غیر تولیدی متعدد از جمله موسسات مالی، سازمان­های حمل و نقل و توزیع، موسسات بهداشتی و درمانی و آژانس­های مسافرتی و توریستی نیز به کار گرفته می­ شود (دیل و پلانک، ۱۳۸۱).
۲-۱۲- مفهوم هزینه­ های کیفیت
در این قسمت ابتدا به مفهوم کیفیت پرداخته می­ شود سپس هزینه­ های کیفیت مورد بحث قرار می­گیرد.
۲-۱۲-۱- مفهوم کیفیت
کیفیت به درجه مرغوبیت اشاره می­ کند. گریسون^[۳۵] اشاره می­ کند که یک خدمت یا کالای با­کیفیت، کالا یا خدمتی است که انتظارات مشتری را در رابطه با ویژگی­های کلیدی عملکرد محصول، قابلیت اطمینان، دوام یا مناسب بودن آن برای استفاده تحقق بخشیده یا مازاد بر آن انتظارات را محقق نماید. کیفیت تطابق معیاری است که تحقق ویژگی­های محصول را نشان می­دهد. تطابق به شدت مورد تاکید است زیرا کلیدی برای تحقق انتظارات مشتری می­باشد. یک محصول معیوب محصولی است که مطابق ویژگی­های مورد انتظار نباشد.
دیدگاه های متفاوتی درباره تطابق وجود دارد که به شرح زیر است:

• دیدگاه سنتی تطابق: یک دامنه قابل قبول از ارزش را برای هر ویژگی یا مشخصه کیفیت تعریف می­ کند. هر واحد محصول که در محدوده مذکور قرار گیرد به عنوان غیر معیوب در نظر گرفته می­ شود.

• دیدگاه کیفیت نیرومند تطابق: بر دقت تطابق تاکید می­ کند و هیچ دامنه­ای از انحراف را قابل قبول تلقی نمی­کند. در این دیدگاه مفاهیم نیرومندی و ضایعات صفر مطرح می­ شود. نیرومندی به معنای تطابق دقیق با ارزش هدف می­باشد به طوری که هیچ نوسانی مجاز نمی ­باشد. ضایعات صفر به معنی این است که تمام محصولات مطابق انتظارات هستند.

همانگونه که هورنگرن (۲۰۰۲) اشاره می­ کند، دو جنبه اصلی از کیفیت عبارتند از:
کیفیت طراحی: شیوه­ای است که ویژگی­های محصول را با نیازهای مشتریان مطابقت می­دهد.
کیفیت عملکرد: به این معناست که عملکرد محصول مطابق با طراحی محصول باشد.
گویاترین تعریف را جامعه کنترل کیفیت آمریکا به شرح زیر ارائه کرده است:
کیفیت عبارت است از تمامیت ویژگی­های ظاهری و باطنی کالاها یا خدماتی که مشتریان را در لحظه خرید و هنگام استفاده راضی کند.
سازمان بین المللی استاندارد^[۳۶] نیز تعریف نسبتا مشابهی از کیفیت به شرح زیر ارائه کرده است:
کیفیت یعنی مجموعه حالت­ها و ویژگی­های یک کالا یا خدمات که نیازهای ظاهری و پنهان مشتریان را برآورده کند.
۲-۱۲-۲- ابعاد کیفیتی خدمات
طبق یک تعریف، هر فعالیت اولیه یا مکملی که مستقیما به تولید محصول منجر نمی­ شود خدمت نامیده می­ شود. به تعبیر دیگر، تمام کارهایی که یک فرد یا سازمان به منظور جلب رضایت مشتری و کمک به آنها بدون عرضه فیزیکی یک کالا و به منظور دریافت بیشترین ارزش از محصولات انجام می­دهد خدمت نامیده می­ شود. با این تعاریف میتوان گفت که خدمت بخشی از مفهوم وسیع محصول محسوب می­ شود. در عین حال خدمات ویژگی­های متفاوتی نسبت به محصولات دارند که مهمترین آنها عبارتند از:

• نا ملموس بودن خدمت: یعنی خدمت را قبل از خرید نمی­ توان دید، لمس کرد یا حس نمود.

• عدم یکنواختی و ناپیوستگی کیفیت در خدمات: کیفیت خدمات ارائه شده به افراد ارائه دهنده آن و شرایط ارائه بستگی دارد. بنابراین کیفیت خدمات انجام گرفته ممکن است در طول زمان یکسان نباشد. این در حالی است که در یک خط تولید، علیرغم پراکندگی ذاتی فرایند، کیفیت محصولات به طور نسبی یکسان می­باشد.

• تفکیک­ناپذیری میان خدمت و ارائه دهنده آن: چون تاثیر نیروی انسانی در انجام خدمات بالاست معمولا نمی­ توان خدمت را از ارائه دهنده آن و وضعیت و شرایط دریافت آن جدا ساخت.

• غیر قابل ذخیره بودن خدمات: تولید و مصرف خدمات در یک لحظه صورت می­گیرد بنابراین ذخیره­سازی خدمت غیر ممکن است و به همین دلیل امکان رفع اشتباهات احتمالی در آن وجود ندارد.

• دخالت مشتری: معمولا در فرآیندهای ارائه خدمت خود مشتری نیز دخالت دارد و بنابراین کیفیت نهایی تابعی از نحوه تعامل مشتری (که معمولا خارج از کنترل ارائه دهنده خدمت است) خواهد بود.

کیفیت واقعی هر خدمت بستگی به آن دارد که چگونه عناصر خدمت در هنگام ارائه آن با یکدیگر عمل میکنند تا انتظارات مشتری را برآورده سازند. عناصر خدمت شامل افرادی که خدمت را انجام می­ دهند، ابزارها که پایه عملکرد هستند و محیط فیزیکی که خدمت در آنجا انجام می­ شود، می­باشد. اما باید توجه داشت که کیفیت خدمات نمی­تواند بالاتر از پتانسیل منابع تولید کننده آن یا بیشتر از پتانسیل کارکنان سازمان­های خدماتی باشد. بر اساس مطالعات انجام شده، ابعاد زیر از دید مشتریان خدمات مورد توجه قرار می­گیرند:
۱- قابلیت اطمینان^[۳۷]: بیانگر نرخ وقوع خطا می­باشد. به عنوان مثال نرخ اشتباهات یک تایپیست نشان­دهنده قابلیت اطمینان به اوست.
۲- پاسخگویی: عبارت است از پاسخگویی درست و به موقع به خواسته­ های مشتری، مثل پاسخگو بودن موثر و به موقع کارمند پذیرش هتل.
۳- درک مشتری: شامل تلاش ارائه دهندگان خدمت برای شناخت خواسته ­ها و نیازهای مشتری جهت تامین آنها می­باشد. به عنوان مثال می­توان به نظرسنجی از مشتریان در زمینه محصولات و یا خدمات ارائه شده به آنها اشاره کرد.
۴- دسترسی: عبارت است از دسترسی زمانی و مکانی راحت و سریع به خدمات مورد نیاز، مثلا دسترسی ۲۴ ساعته به خدمات بانکی.
۵- رفتار مناسب: مربوط به نوع برخورد پرسنل موسسات خدماتی در رابطه با مشتری می­ شود.
۶- برقراری ارتباط: برقراری ارتباط مقدمه درک مشتری است. بنابراین فهم بیان مشتری، خوب صحبت کردن، خوب شنیدن در این زمینه اهمیت می­یابد.
۷- اعتبار: اعتبار شاخصی کلی است که نشان­دهنده عملکرد کلی سازمان از نظر مشتری بوده و معادل با شهرت در ابعاد کیفیتی محصول محسوب می­ شود.
۸- امنیت: در این بعد جنبه­ های مختلفی که می ­تواند برای مشتری ایجاد امنیت نماید مورد توجه قرار می­گیرد. امنیت هم شامل جنبه­ های فیزیکی و سخت افزاری و هم شامل جنبه­ های نرم افزاری (به معنای قرار نگرفتن اطلاعات خصوصی افراد در دسترس دیگران) می­باشد. مثلا در مورد خدمات پست انتظار این است که نامه­ های افراد باز نشود و یا در مورد بیمارستان پرونده ­های پزشکی بیماران در دسترس عموم قرار نگیرد.
۹- صلاحیت: عبارت است از توانایی و مهارت لازم افراد جهت انجام کارها. این بُعد معمولا در تخصص­های حرفه ای نظیر پزشکی، سدسازی و ساخت نیروگاه و … از اهمیت ویژه­ای برخوردار است.
۱۰- امکانات فیزیکی: دربرگیرنده شرایط و امکانات فیزیکی در محیط و فضا می­باشد. به عنوان مثال امکانات پیشرفته، ساختمان مناسب، وسایل رفاهی و پذیرایی و تجهیزات پیشرفته در این دسته قرار می­گیرد (صالح اولیا و شیشه­بری، ۱۳۹۰).
۲-۱۳- هزینه­ های کیفیت
مبحث هزینه­ های کیفیت به خودی خود جالب و کنجکاو برانگیز است. به طور رایج همه از اینکه محصول یا خدمت با­کیفیت باشد تمجید می­ کنند لیکن کیفیت بالاتر نیازمند اقدامات و تمهیداتی است که انجام آنها مستلزم هزینه و آن هم هزینه­ای قابل توجه است. به هر حال بحث هزینه­هایی که دقیقا به کیفیت مربوط میشود و تاثیری که هر دسته هزینه بر دسته دیگر دارد می ­تواند در موجه بودن و یا نبودن تولید محصول و خدمت روشنگر باشد. در اغلب موارد مقایسه هزینه­ها می ­تواند مدیران را قانع سازد که انجام برخی هزینه­ها که نهایتا کیفیت را تضمین می­ کنند، از زیان­های احتمالی می­کاهد و بر فروش بیشتر و اقبال و همراهی مشتری اثرگذار است (دیل و پلانک، ۱۳۸۱).
با گسترش روز افزون مباحث مربوط به سازمان تجارت جهانی و پیوستن تدریجی کشورهای مختلف به این سازمان، لزوم توجه به تکنیک­های مدیریت هزینه بیش از پیش احساس می­ شود. کشورهایی که به این پیمان جهانی می­پیوندند به دنبال ساز و کارها و ابزارهایی هستند که بتوانند به دوام و بقا اقتصادی آنها در بازار پر رقابت جهانی کمک کنند و بتوانند پیش از ورود به این رقابت همه جانبه، قابلیت ­های مناسب و آمادگی لازم را کسب نمایند. امروزه قیمت و کیفیت از مهمترین مزیت­ها در صنایع به شمار می­آیند. از اینرو ارزیابی رابطه بین این دو مزیت رقابتی در سال­های اخیر به ویژه در صنایع پیشرو در کشورهای صنعتی بسیار مورد بحث بوده است. اینکه عدم کیفیت چه تاثیری بر قیمت محصولات و خدمات و متعاقبا بر درآمد شرکت خواهد داشت و نیز برای رسیدن به کیفیت مطلوب باید چقدر هزینه کنیم، بحث هزینه­یابی کیفیت را جایگاهی ویژه بخشیده است. از اینرو بهبود کیفیت به عنوان بهترین راه برای افزایش رضایت مشتری، کاهش هزینه­ های تولیدی و افزایش بهره­وری شناخته شده است. در بازار یکپارچه دنیای آینده، کسانی قادر به رقابت هستند و می­توانند به دوام و بقا واحدهای تجاری خود امیدوار باشند که بتوانند کالاهایی با مزایای رقابتی، تولید و به بازار عرضه کنند. عرضه کنندگانی که بتوانند محصولاتی را با کیفیت و کارکرد مشابه اما با قیمت­های پایین­تر به بازار ارائه کنند، گوی سبقت را از دیگر رقبا خواهند ربود و سهم خود را در بازار افزایش خواهند داد. از اینرو سازمان­ها به منظور جلب رضایت مشتریان با برقراری و اجرای یک سیستم جامع کنترل کیفیت و برآورد و تخصیص بودجه متناسب بر بهبود کیفیت کالا و خدمات خود تاکید دارند. در سال­های اخیر به مفاهیم و معانی کیفیت توجه زیادی شده است. کانون اصلی تفکرات سازمان­ها و شرکت­ها، بهبود کیفیت به منظور بقا در دنیای رقابتی بوده است. اما موضوعی که در ارتباط با کیفیت و میزان آن در سازمان­ها به خصوص در شرکت­های خدماتی به طور مشخص مورد اندازه ­گیری و سنجش قرار نگرفته است مفهوم هزینه­ های کیفیت می­باشد که در اذهان عموم به طور شفاف تعریف نشده است (کروتی^[۳۸]، ۲۰۰۱).
همه سازمان­ها متحمل هزینه­ های کیفی می­شوند، حتی اگر رسما این هزینه­ها را جمع­آوری، محاسبه و گزارش نکنند. هزینه­ های کیفیت بسیار وسیع هستند. بر اساس کشفیات و یافته­های شورای ملی توسعه اقتصادی در طی مطالعات انجام شده در خصوص کیفیت و استانداردها نزدیک به ۱۰٪ تا ۲۰٪ کل ارزش فروش یک سازمان صرف هزینه­ های کیفیت می­ شود. از مهمترین مشکلاتی که در زمینه هزینه­یابی کیفیت وجود دارد این است که هزینه­ های کیفیت به طور کامل در گزارش­های حسابداری ثبت نمی­شوند و اغلب بخش قابل توجهی از آنها مغفول می­ماند. همچنین این هزینه­ها را نباید تنها به فعالیت­های تولیدی و عملیاتی محدود نمود، بلکه باید به هزینه­ های صورت گرفته در حوزه بخش­های خدماتی نیز توجه کرد (دیل و پلانک، ۱۳۸۱).
بر اساس بررسی­ها و مطالعات متمادی متخصصان ستادی کیفیت، نکات جالب توجه زیر در مورد هزینه­ های کیفیت آشکار شده است:
- هزینه­ های وابسته به کیفیت، بسیار بیشتر از آنچه در گزارش­های حسابداری به چشم می­خورد، است. برای اغلب سازمان­ها این هزینه­ها بین ۲۰ تا ۴۰ درصد فروش گزارش شده است.
- هزینه­ های کیفی فقط ناشی از عملیات کارگاهی نبوده، بلکه عملیات پشتیبانی نیز سهم عمده­ای در این هزینه ها دارند.
- بخش عمده­ای از این هزینه­ها ناشی از کیفیت پایین محصولات یا خدمات می­باشد. در حالی که امکان حذف این هزینه­ها وجود دارد ولی معمولا در هزینه­ های استاندارد عملیاتی پنهان شده ­اند.
- در سازمان­هایی که از هزینه­یابی کیفیت استفاده شده است معمولا دو نوع فعالیت دستور کار قرار گرفته است:
- برآورد هزینه­ های ناشی از کیفیت پایین محصولات و استفاده از یافته­ ها و نتایج آنها جهت تعریف پروژه­ های بهبود کیفیت.
- توسعه سیستم حسابداری جهت تعیین هزینه­ های کیفی و سپس انتشار و اعلام نتایج بدست آمده. هدف از این امر ایجاد انگیزه در مدیران برای انجام اقداماتی در جهت کاهش این هزینه­ها به کمک اعداد و ارقام منتشر شده می­باشد.
متاسفانه در ایران تاکنون توجه کافی به این مطلب نشده است. به طوریکه اکثر متخصصین و کارشناسان حتی با مفاهیم اولیه آن نیز آشنا نیستند (صالح اولیا و شیشه­بری، ۱۳۹۰).
۲-۱۴- تعاریف هزینه­ های کیفیت