کلّیّات تحقیق
۱-۱٫ بیان مسأله
الف) تشریح ابعاد مسأله
بررسی و معرّفی زندگی محمّد عوفی، مهم‌ترین آثار و تأثیر عوفی بر نویسندگان بعد از خود، تحلیل و شناخت حکایت‌های اخلاقی، ساختار و عناصر آن‌ها، پیام‌ها و درون‌مایه‌های حکایت «جوامع‌الحکایات» و بازنویسی آن‌ها.
ب) پرسش اصلی
اصلی‌ترین موضوعات و درون‌مایه‌ها، پیام‌های اخلاقی و اجتماعی، فرهنگی که در جوامع‌الحکایات از بسامد بالاتری برخوردارند، چگونه است؟
ج) پرسش‌های ویژه
۱- کاربرد نوع ادب تعلیمی و موضوعات اخلاقی و دینی و فرهنگ جوامع‌الحکایات چگونه است؟
۲- مهم‌ترین درون‌مایه‌ها و پیام‌های جوامع‌الحکایات و لوامع‌الرّوایات چیست؟
۳- بسامد کلّی فضایل اخلاقی و رذایل اخلاقی در جوامع‌الحکایات چیست؟
۱-۲٫ اهداف تحقیق
الف) هدف کلّی
بررسی و معرّفی زندگی محمّد عوفی، مهم‌ترین آثار و تأثیر عوفی بر نویسندگان بعد از خود، تحلیل و شناخت حکایت‌های اخلاقی، ساختار و عناصر آن‌ها، پیام‌ها و درون‌مایه‌های حکایت «جوامع‌الحکایات» و بازنویسی آن‌ها.
ب) اهداف فرعی
۱- معرّفی نوع ادبی تعلیمی و موضوعات اخلاقی و دینی و فرهنگی جوامع‌الحکایات و لوامع‌الرّوایات.
۲- معرّفی مهم‌ترین درون‌مایه‌ها و پیام‌های کتاب جوامع‌الحکایات و لوامع‌الرّوایات.
۳- معرّفی آموزه‌های اخلاقی جوامع‌الحکایات که بسامد بالاتری را دارند، از قرن هفتم تاکنون.
ج) هدف کاربردی
آشنایی دوست‌داران ادب و فرهنگ ایرانی با شرح و تحلیل آموزه‌های اخلاقی در حکایات سدیدالدّین محمّد عوفی.
۱-۳٫ فرضیّه‌ها
۱- آموزه‌های دینی و اخلاقی در کتاب جوامع‌الحکایات از ویژگی بالایی برخوردار است.
۲- مهم‌ترین درون‌مایه و پیام جوامع‌الحکایات و لوامع‌الرّوایات، موضوعات دینی، اخلاقی و فرهنگی است.
۳- موضوعات دینی و اخلاقی در کتاب جوامع‌الحکایات از نوع ادبیّات تعلیمی است.
۱-۴٫ پیشینه تحقیق
الف) گزیده‌ی سخن پارسی (جوامع‌الحکایات و لوامع‌الرّوایات)، دکتر جعفر شعار، ۱۳۸۲، تهران.
ب) تحلیل و بررسی قسم دوم (جوامع‌الحکایات) عوفی، بانو مصفّا، ۱۳۶۲، تهران.
ج) شرح و تحلیل داستان‌های «جوامع‌الحکایات»، قسم دوم، اعظم زارعیان، دانشگاه آزاد اسلامی یزد، ۱۳۸۸٫
۱-۵٫ اهمّیّت و جنبه‌ی نوآوری تحقیق
درباره‌ی زندگی آثار و ویژگی‌های نثر عوفی، تألیفات و تحقیقات مختصر و پراکنده‌ای صورت گرفته است، امّا درباره‌ی آموزه‌های دینی و اخلاقی و فرهنگی و بررسی بسامد آن‌ها، فعّالیّت تحقیقی کامل و مستقلّی پدید نیامده که نگارنده می‌کوشد با تجربه و تحلیل و بررسی حکایات جوامع‌الحکایات عوفی و با بهره گرفتن از پیشینه تحقیق به اهداف یاد شده دست یابد.
۱-۶٫ روش کار
الف) نوع روش تحقیق
روش کلّی تحقیق، بنیادی - نظری، به شیوه‌های تاریخی و ادبی است.
ب) شیوه‌های جمع آوری و توصیف و تحقیق
روش گردآوری اطّلاعات، به روش کتابخانه‌ای و با بهره گرفتن از یادداشت‌برداری، بانک اطّلاعات و شبکه‌های اینترنتی صورت گرفت و در نهایت با توجّه به یادداشت‌های مربوط به توصیف و تجزیه و تحلیل، طبقه‌بندی و مقایسه و ارزیابی، نتیجه‌گیری شد.
۱-۷٫ محدودیّت‌ها
به دلیل اینکه کار منسجم و کاملی در مورد کتاب جوامع‌الحکایات انجام نشده است، منابع خیلی کامل و دقیق در دست نبود.
فصل دوم
شرح احوال و آثار و افکار عوفی
۲-۱٫ نام و لقب عوفی
سدیدالدّین محمّد بن عوفی‌بخارایی، از اعقاب عبدالرّحمن‌بن‌عوف ـ از صحابه‌ی رسول‌اکرم (ص) ـ و حنفی‌مذهب است. لقب او به خلاف مشهور سدیدالدّین است، نه نورالدّین و همه‌ی معاصران هم، او را به همین عنوان یاد کرده‌اند.
جدّش، امام شرف‌الدّین ابوطاهر از علمای ماوراءالنّهر است که در جوامع‌الحکایات از او اسم برده و اشاره کرده است، که نزد وی درس می‌خوانده است. محلّ تولّدش بخاراست؛ در تاریخی مبهم و نامعلوم، که به حدس و تخمین بین سال‌های ۵۶۷ و ۵۷۲، زیرا در سال ۵۹۷ که از بخارا به امید یافتن منصب و مقام خارج می‌شود و به دربار سلطان جلال‌الدّین ابراهیم‌بن‌الحسین طمغاج‌خان سمرقندی (دوران حکومت او بین سال‌های ۵۷۴-۵۹۷ هجری قمری است) می‌رود و در مناظرات و مباحثات ادبی با دانشمند آن زمان، موسوم به امیر عمید بهاء‌الدّین شرکت می‌کند، باید مرد کامل و پخته‌ای باشد که به سنّ بیست‌وپنج، سی رسیده باشد.
دوره‌ی کودکی و نوجوانی‌اش را در بخارا به تحصیل علوم پرداخته و در خدمت امام برهان‌الاسلام تاج‌الدّین عمربن‌مسعود ـ از معاریف آل‌برهان که معاصر با قلج طمغاج ابراهیم و پسرش بود ـ فقه زمخشری خوانده و از محضر امام رکن‌الدّین مسعودبن‌محمّد امام‌زاده، از علمای ماوراءالنّهر که در سال ۶۱۷ در فتح بخارا به دست مغولان کشته شد، در مدرسه‌ای در فارجک، کسب دانش کرده است و این دانش‌آموزی را در خدمت شیخ مجدالدّین شرف‌ابن‌المؤیّد بغدادی و قطب‌الدّین سرخسی ـ کاتب لغات ازهری و کتابدار کتابخانه‌ی سر پل بازارچه ـ و شیخ‌الاسلام حارثی به کمال رسانده و اجازه‌ی روایت کسب کرده است. (بانو مصفّا، ۱۳۶۲: ۹-۱۱)
۲-۲٫ مسافرت‌های عوفی
سال ۵۹۷، عوفی برای سفرهای علمی از زادگاه خود خاج می‌شود. نخست به سمرقند رفته و توسّط دایی‌اش مجدالدّین عدنان‌سرختکی، که از اطبّای خاصّه‌ی سلطان قلج طمغاج‌خان ابراهیم است، به سلطان و پسرش معرّفی می‌شود و به مدد علم و اطّلاع فراوان، عهده‌دار سرپرستی دیوان انشاء او می‌شود. پس از ماوراءالنّهر، به خوارزم در سال ۶۹۹ سفر می‌کند. به شهر نور و سپس به خراسان و نیشابور می‌رود و تحت لوای سلطان علاءالدّین محمّد خوارزمشاه، به سوی پیشرفت و ترقّی گام برمی‌دارد. بعد از نیشابور به مقصد سجستان، او را در هرات می‌بینیم که از مصاحبت فخرالدّین الخطّاط‌الهروی و بدرالدّین نورالدّین الهروی بهره‌مند شده است. در مرکز حکمرانی سجستان، با جاسوس‌الافلاک فریدالدّین علی المنجّم‌السّجزی، که گوشه‌ی عزلت گزیده بود، دوستی می‌کند. بعد از سجستان، احتمالاً سیر و سفر او تمام می‌شود و در حالیکه مردی کامل و واعظ و شاعر دانشمند است، از طریق مرو و آموی به بخارا زادگاه خود برمی‌گردد. ظاهراً آشوب و بیقراری حاکم بر خطّه‌ی خراسان، او را متوجّه هندوستان می‌کند و برای تحصیل و زندگانی بهتر، به هند می‌رود. تحت حمایت وزیر قباجه عین‌الملک فخرالدّین حسین‌ابن‌شرف‌الملک رضی‌الدّین ابوبکر اشعری در سال ۶۱۷، به تألیف کتاب لباب‌الالباب و در سال ۶۲۰، شروع به ترجمه‌ی فرج بعد الشّده می‌کند. کتاب جوامع‌الحکایات را هم بنا به خواهش سلطان ناصرالدّین قباجه طرح‌ریزی می‌کند، ولی در ایّام دولت شمس‌الدّین ایلتتمش شکل می‌گیرد. (بانو مصفّا، ۱۳۶۲: ۱۲-۲۱)
۲-۳٫ اخلاق عوفی
عوفی، مردی دقیق و متّبع و معتقد و با ایمان و متّکی به اصول اخلاقی بوده است و در هر فرصتی که پیش می‌آمده، از ارشاد فروگذاری نمی‌کرده است.
یکی از دلایل مهاجرت عوفی به هندوستان، یافتن مقام و منصب در یکی از دستگاه‌های حکمرانی است. هنگامی که به سرزمین سند می‌رسد، به درگاه ملک ناصرالدّین قباجه و در صف ملازمین وی پناه می‌جوید. کتاب لباب‌الالباب که به نام وزیر ناصرالدّین عین‌الملک فخرالدّین حسین اشعری تألیف شده است و ترجمه‌ی فارسی فرج بعد الشّده، که به ناصرالدّین قباجه اهدا کرده، یادگار این دوره‌ی حمایت و عنایت است. عوفی جوامع‌الحکایات را به خواهش ناصرالدّین قباجه طرح‌ریزی کرده و در سال ۶۳۰ ه . ق به دولت شمس‌الدّین ایلتتمش و به نام وزیر او ـ نظام‌الملک جنیدی ـ به پایان می‌برد. (همان: ۲۳)
بررسی آموزه های دینی و اخلاقی در کتاب جوامع الحکایات ...
