۹۷
به روش مرجع [۳۳] ۹۸
چکیده
با توجه به مصرف بالای محصولات پتروشیمی در جهان امروز و پتانسیل بالای ایران برای توسعه و تامین خوراک پتروشیمی‌ها، مجتمع‌های پتروشیمی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. از اینرو یکی از واکنش‌های مهم به نام هیدروژناسیون استیلن در یکی از واحدهای مادر پتروشیمی، یعنی واحد الفین بررسی و کنترل شده است. در این پژوهش پس از بررسی کتب علمی مرجع، مقالات علمی و رساله‌های موجود در این زمینه، در ابتدا یک سیستم راکتور هیدروژناسیون استیلن غیرخطی که در صنعت پتروشیمی جنوب کشور در حال استفاده است، انتخاب شده و با بهره گرفتن از معادلات موازنه‌ی جرم و انرژی بوسیله‌ی برنامه‌ی تخصصی MATLAB شبیه‌سازی شده است. سپس سعی شده با بهره گرفتن از اعمال تغییرات یک مقدار پله در معادلات دمای راکتور، آن را با یک تابع تبدیل مناسب، با خطای بسیار کم تقریب زده و مدل‌سازی شود. همچنین با بهره گرفتن از پاسخ پله‌ی سیستم تقریب زده شده، در ابتدا کنترل‌کننده‌های کلاسیک و سپس کنترل کننده‌ی فازی طراحی شود و در ادامه با نشان دادن این که هیچ یک از کنترل کننده‌ها بطور مناسب برای کنترل دمای خروجی راکتور در فرایند هیدروژناسیون استیلن مناسب نیستند، طراحی کنترل کننده‌ی فازی PI_Smith با شرایط گفته شده در فصل چهارم پیشنهاد ‌می‌شود. در نهایت با مقایسه‌ی نتایج حاصل از طراحی‌ کنترل کننده‌های متفاوت برای سیستم مذکور، این نتیجه حاصل می‌شود که کنترل کننده‌ی فازی PI_Smith می‌تواند کنترل کننده‌ی مناسب‌تری برای سیستم‌های دارای تاخیر باشد.

کلید واژه
طراحی کنترل کننده‌ی فازی، طراحی کنترل کننده‌‌های کلاسیک، مدل‌سازی راکتور هیدروژناسیون استیلن
فصل اول
مقدمه
۱-۱- پیشگفتار
در صنایع شیمیایی به منظور کاهش هزینه‌های عملیاتی و توسعه‌ی بازارهای جدید، همواره توجه خاصی به بهبود کیفیت محصول و کاهش ضایعات تولید وجود دارد. برای رسیدن به این اهداف استفاده از سیستم‌های کنترل بسیار ضروری است. همواره در صنعت فرآیندهای غیرخطی بسیاری وجود دارند که توسط روش‌های کلاسیک قابل کنترل نیستند، همچنین اگر بر روی ورودی‌ها و خروجی‌های یک فرایند نیز قیودی وجود داشته باشد، استفاده از کنترل کننده‌های کلاسیک نیز به مراتب مشکل‌تر خواهد شد [۱]. در این میان کنترل کننده‌ی فازی که دارای یک رفتار غیرخطی می‌باشد یک روش کنترلی در حال توسعه و بسیار سودمند در مورد فرآیندهای غیرخطی است .که علاوه بر دارا بودن کارایی بسیار بالا، رفتارهای بسیار مناسب‌تری در برخورد با محدودیت‌ها بر روی متغیرهای کنترل‌کننده، کنترل‌شونده و دیگر خصوصیات مسئله از خود نشان می‌دهد و برای سیستم‌های دارای تاخیر یا به عبارت دیگر دارای دینامیک‌های کند نیز مناسب است.
۱-۲- بیان مسئله
تولید اتیلن^[۱] یکی از شاخص‌های اصلی رشد در صنعت پتروشیمی هر کشوری می‌باشد که مصرف عمده آن در صنایع پلیمری بخصوص تولید پلی‌اتیلن است. واحدهای الفین در صنعت پتروشیمی که در آن‌ها اتیلن تولید می‌شود از جمله فازهای مادر، بشمار می‌آیند. شرایط فرایند تهیه گاز اتیلن ایجاب می‌کند که در طی واکنش، فرایند عاری از هرگونه ناخالصی‌ها، بخصوص گاز استیلن^[۲] با نماد ، گاز اتان^[۳] با نماد  و گاز منواکسیدکربن^[۴] با نماد  باشد. برای مثال، مقدار ناچیزی از ناخالصی استیلن، سبب غیرفعال شدن کاتالیزور واکنش و در نتیجه متوقف شدن فرایند تهیه اتیلن می‌شود. بنابراین با روشی مشخص و مطمئن باید این ناخالصی‌ها جدا شوند. جداسازی استیلن از اتیلن بوسیله‌ی فرایندی به نام هیدروژناسیون^[۵] در راکتور هیدروژناسیون صورت می‌پذیرد. از آن جایی که این فرایند بسیار حساس به تغییرات دما می‌باشد، بنابراین می‌بایست دمای مواد ورودی راکتور هیدروژناسیون بنحوی مطلوب در جهت افزایش بازده تولید گاز اتیلن خالص خروجی، کنترل شود. از جمله مشکلات متداول این راکتور، تاخیر زمانی بسیار طولانی آن (در مقیاس ساعت) و رفتار غیرخطی آن می‌باشد. از اینرو، انتظار می‌رود با در نظر گرفتن شرایط انجام فرایند هیدروژناسیون استیلن، با طراحی کنترل کننده‌ای مناسب جهت کنترل دمای مواد ورودی راکتور هیدروژناسیون استیلن، واکنشی با کیفیت به همراه نرخ تولید مشخص از محصول مطلوب گاز اتیلن در شرایط اقتصادی بهینه، ایجاد شود [۲].
۱-۳- ضرورت و اهمیّت پژوهش
از آنجایی که با توجه با اهمیّت اتیلن، می‌دانیم که به عنوان خوراک برای واحدهای دیگر پتروشیمی استفاده می‌شود، بنابراین با افزایش بازده تولید گاز اتیلن خروجی از راکتور هیدروژناسیون، افزایش کیفیت مواد مورد استفاده در صنایع پتروشیمی را سبب می‌شود. از اینرو با تلاش در جهت افزایش بازده تولید اتیلن بوسیله‌ی طراحی کنترل کننده‌های مناسب بر روی راکتور هیدروژناسیون استیلن، می‌توانیم به این هدف فائق آییم. همچنین از دیگر موارد ضرورت این پژوهش، می‌توان به برداشتن یک گام مثبت در جهت بدست گرفتن کنترل فرآیندهای مهم صنعتی کشور به دست متخصصین ایرانی با بهره گرفتن از علوم نوین کنترلی، همچون منطق فازی اشاره نمود.
۱-۴- اهداف پژوهش
اهداف انجام پژوهش‌هایی از این قبیل، که در زمینه‌های کاربردی صنعتی انتخاب و انجام می‌پذیرند را می‌توان بصورت زیر خلاصه کرد.
به عنوان هدف علمی، می‌توان به بالا بردن سطح دانش محققین و متخصصین در زمینه طراحی و کنترل یک سیستم غیرخطی دارای تاخیر، مهم و پر کاربرد در صنایع کشور بر اساس منطق فازی اشاره کرد.
از لحاظ هدف کاربردی، می‌توان به بهبود و ارتقاء روش‌های کنترلی کلاسیک مرسوم مورد استفاده در فرآیندهای مهم هیدروژناسیون صنعتی موجود در پتروشیمی‌های کشور اشاره نمود.
پیشنهاد روش‌ کنترلی جدید، در راستای کاهش تلفات اتیلن و افزایش بازدهی محصولات راکتور هیدروژناسیون و همچنین در نظر گرفتن شرایط واقعی موجود در راکتور هیدروژناسیون، به جهت نزدیک‌تر شدن به شرایط واقعی کاری موجود در واحدهای پتروشیمی کشور.
طراحی کنترل کننده‌ای مدرن، که منجر به کاهش زمان پاسخ‌دهی سیستم‌های صنعتی دارای تاخیر بخصوص راکتور هیدروژناسیون استیلن و افزایش سرعت عمل در حذف اغتشاش ورودی به سیستم، بدون داشتن تلفات.
۱-۵- محدودیت‌های موجود در انجام پژوهش
همانطور که می‌دانیم راکتور هیدروژناسیون استیلن غیرخطی می‌باشد و بدلیل وجود پارامترهای متفاوت در واکنش هیدروژناسیون استیلن که در راکتور رخ می‌دهد، دارای پیچیده‌گی در مدل راکتور است. این امر سبب شده که نتوان به صورت روش‌های معمول، با جمع‌ آوری داده‌های ورودی و خروجی راکتور، مدل آن را شناسایی کرد. از اینرو همانطور که در فصل سوم به شرح کامل مدل‌سازی راکتور هیدروژناسیون پرداخته خواهد شد، می‌بایست مدل راکتور را از روی حل معادلات موازنه‌ی جرم و انرژی تقریب زد. این تقریب در مدل، سبب می‌شود که همواره نتوان به مدل دقیقی از راکتور جهت طراحی کنترل کننده دست یافت. این موضوع در نوع خود به عنوان یک محدودیت بزرگ در رسیدن به مدل دینامیکی راکتور و طراحی کنترل کننده تلقّی می‌گردد. همچنین از دیگر محدودیت‌های انجام این پژوهش، می‌توان به عدم دستیابی به اطلاعات دقیق راکتورهای شیمیایی موجود در صنعت به دلیل حفاظت اطلاعات، اشاره کرد.
۱-۶- روش انجام پژوهش
روش کار در این پژوهش به این صورت خواهد بود که ابتدا به بررسی کتب علمی مرجع، مقالات علمی و رساله‌های موجود در این زمینه پرداخته و سعی خواهد شد که رفتار دینامیکی حلقه باز راکتور هیدروژناسیون، بررسی گردد. سپس مدل مناسب انتخاب و با کمک برنامه­ی تخصصی MATLAB، تحلیل شده و به شبیه­سازی رفتار فرایند پرداخته شود. در ادامه کنترل کننده‌های مناسب طراحی شده و به سیستم اعمال گشته است. در پایان نیز پس از تحلیل نتایج بدست آمده در این پژوهش، به مقایسه آنها با نتایج حاصل از روش‌های استفاده شده در مطالعات گذشته پرداخته خواهد شد. شرح کامل روش انجام پژوهش بصورت زیر خواهد بود [۳۴-۱].
در این پژوهش، در فصل دوم به مطالعه مختصری از مفاهیم اولیه واکنش‌های شیمیایی و راکتورهای شیمیایی به سبب بدست آوردن دیدگاهی از مهندسی شیمی، پرداخته شده است. در فصل سوم نیز به عنوان بررسی موردی، با هدف آشنایی با رفتار دینامیکی راکتور فرایند هیدروژناسیون استیلن مورد استفاده در یکی از پتروشیمی‌های جنوب کشور، به توصیفی از فرایند هیدروژناسیون استیلن به همراه بررسی معادلات جرم و انرژی حاکم بر آن و مدل‌سازی راکتور این فرایند از روی تقریب حل معادلات موازنه‌ی جرم و انرژی اختصاص داده شده است. همچنین در این فصل به تاریخچه‌ای از مطالعات تاکنون انجام شده درباره‌ی فرایند هیدروژناسیون استیلن و مدل‌سازی آن در واحدهای الفین پتروشیمی‌ها، اشاره شده است. فصل چهارم نیز به بررسی تاریخچه‌ کنترل کننده‌های طراحی شده برای فرایند مورد نظر، به جهت دستیابی به بازدهی تولید بیشتر و کاهش تلفات محصول مطلوب گاز اتیلن که بوسیله‌ی هیدروژناسیون گاز استیلن تولید می‌شود، به طراحی کنترل کننده‌های این فرایند اختصاص داده شده که ابتدا به طراحی کنترل کننده‌‌های کلاسیک، از قبیل PI، IMC و پیش‌بین اسمیت و سپس به طراحی کنترل کننده‌ی فازی بصورت ترکیب با کنترل کننده‌های PI و پیش‌بین اسمیت، برای فرایند مورد نظر پرداخته خواهد شد. در نهایت، در فصل پنجم نیز با تحلیل نتایج بدست آمده از طراحی کنترل کننده‌های متفاوت و جمع‌بندی آن‌ها در یک جدول بر اساس معیارهای انتگرالی خطای هر یک از کنترل کننده‌های طراحی شده و همچنین زمان صعود و نشست پاسخ پله‌ی بدست آمده در هر طراحی، به نتیجه‌گیری درباره‌ی کنترل کننده‌ها و پیشنهاد مناسب‌ترین کنترل کننده برای راکتور فرایند هیدروژناسیون استیلن، اختصاص داده شده است. همچنین در ادامه‌ی فصل پنجم، با مقایسه مطالعات انجام شده پیشنهاداتی برای انجام پژوهش‌‌های آتی، ارائه شده است.
فصل دوم
واکنش شیمیایی و راکتور شیمیایی
۲-۱- مقدمه
برای بررسی صنایع شیمیایی، پتروشیمی و پالایشگاه‌ها، ابتدا می‌بایست با مفاهیم اولیه واکنش‌های شیمیایی و اجزای مورد استفاده در آن‌ها، آشنا شد. از آنجایی که در فصل سوم این پژوهش بطور کامل به مطالعه یکی از فرایندهای مهم در صنعت پتروشیمی پرداخته شده؛ از اینرو، در این فصل بطور مختصر به آشنایی با انواع واکنش‌های شیمیایی و انواع راکتورهای شیمیایی، پرداخته خواهد شد.
واکنش‌های شیمیایی از نظر نوع و سینتیک^[۶] گونه‌‌های زیادی را شامل می شوند، ولی چیزی که برای اهداف مهندس شیمی، در زمینه‌ی طراحی تجهیزات و طراحی سیستم کنترل مهم است، این است که واکنش‌های درون راکتورها، جزء کدام یک از دسته‌بندی واکنش‌ها می‌باشند. در ادامه، از آن جایی که برای تولید مواد شیمیایی با حجم بالا، معمولاً از راکتورهای پیوسته‌ی پلاگ استفاده می‌شود، توجه خود را بر روی این نوع راکتورها به جهت استفاده در فصل سوم به عنوان بررسی موردی، جلب می‌کنیم. راکتورهای پیوسته بطور مداوم کار می‌کنند. یعنی در حالت پایدار، واکنش کننده‌ها بطور مداوم وارد ظرف راکتور می‌شوند و محصول‌ها نیز بطور مداوم از آن خارج می‌گردند. مداوم بودن راکتورهای پیوسته در مقایسه با عمل دوره‌ای راکتورهای ناپیوسته موجب تولید بالاتر و بهره‌وری اقتصادی بیشتری می‌شود.
۲-۲- تعریف واکنش شیمیایی
واکنش شیمیایی به فرآیندی اطلاق می‌شود که در آن ساختار ذره‌های تشکیل دهنده‌ی مواد اولیه‌ی واکنش دچار تغییر می‌شوند؛ یعنی طی آن یک یا چند ماده شیمیایی به یک یا چند ماده شیمیایی دیگر تبدیل می‌گردد. همچنین مهندسی واکنش شیمیایی را می‌توان به عنوان یک فعالیت مهندسی در راستای شناخت واکنش‌های شیمیایی و بهره‌برداری مناسب از آن‌ها تعریف کرد که هدف اصلی آن طراحی و بهینه‌سازی و بهره‌‌برداری از راکتورهای شیمیایی است [۳].
۲-۳- انواع واکنش‌های شیمیایی
راه‌های متعددی برای تقسیم‌بندی واکنش‌های شیمیایی از نظر نوع و سینتیک وجود دارد و می‌توان آن‌ها را از دیدگاه متفاوتی تقسیم‌بندی کرد. اما تقسیم‌بندی که برای اهداف مهندسی شیمی در بحث فعل و انفعالات شیمیایی استفاده می‌شود، تقسیم‌بندی بر اساس فاز‌های موجود در واکنش می‌باشد. از این جهت آن‌ها را بطور کلی به دو دسته همگن^[۷] و غیرهمگن^[۸] تقسیم می‌نمایند. همچنین نوع دیگری از فعل و انفعالات شیمیایی را که در این تقسیم‌بندی باید مد نظر داشت، دو دسته‌ی واکنش‌های شیمیایی با کاتالیزور^[۹] و غیرکاتالیزور^[۱۰] می‌باشد [۴]. همچنین از دیدگاه طراحی تجهیزات و سیستم‌های کنترل فرایند نیز می‌توان واکنش‌های شیمیایی را از یکدیگر مجزا دانست، بدین صورت که واکنش درون راکتور جزء کدام دسته از واکنش‌های برگشت‌پذیر^[۱۱] یا برگشت‌ناپذیر^[۱۲]، پشت سرهم (واکنش شیمیایی سری)^[۱۳] یا همزمان (واکنش شیمیایی موازی)^[۱۴] و گرماگیر^[۱۵] یا گرمازا^[۱۶] می باشد[۱]. هر یک از واکنش‌های فوق در ادامه تعریف می‌شوند.
۲-۳-۱- واکنش‌های همگن و غیرهمگن
به واکنشی همگن اطلاق می‌گردد که مواد واکنش‌دهنده تنها در یک فاز ماده (جامد، مایع یا گاز) می‌باشند و با یکدیگر واکنش می‌دهند و به واکنشی غیرهمگن اطلاق می‌گردد که برای انجام آن مواد واکنش‌دهنده، حداقل در دو فاز از ماده می‌باشند و با یکدیگر واکنش می‌دهند [۴].
۲-۳-۲- واکنش‌های‌ کاتالیزوری و غیرکاتالیزوری
به واکنش‌هایی کاتالیزوری اطلاق می‌گردد که سرعت انجام آن‌ها در اثر حضور موادی که جزء ترکیب شونده‌ها و یا محصولات واکنش نیستند، تغییر می کند؛ غلظت این مواد خارجی که آن‌ها را کاتالیزور می‌نامند لازم نیست زیاد باشد و در واقع کاتالیزورها بصورت واسطه عمل می‌کنند. همچنین به واکنش‌هایی که کاتالیزور در آن نقشی ندارد، واکنش غیرکاتالیزوری اطلاق می‌گردد [۴].
۲-۳-۳- واکنش‌های برگشت‌پذیر و برگشت ناپذیر
به واکنش‌هایی برگشت‌پذیر اطلاق می‌گردد که در آن، هم تبدیل مواد اولیه به محصول و هم تبدیل محصول به مواد اولیه، یا به عبارت دیگر با تغییر شرایط، واکنش در جهت عکس پیشرفت می‌کند که بصورت نماد ریاضی با رابطه ۲-۱ نمایش می‌دهند.
(۲-۱)
همچنین به واکنشی که در آن عمل واکنش فقط در یک جهت می‌باشد، واکنش برگشت‌ناپذیر گویند. یعنی فقط در جهت تبدیل مواد اولیه به محصول است، که به صورت نماد ریاضی با رابطه ۲-۲ نمایش می‌دهند [۱].
(۲-۲)
۲-۳-۴- واکنش پشت ‌سر هم (سری) و موازی
به واکنشی پشت سر هم می‌گویند که مواد اولیه ابتدا به یک محصول میانی تبدیل شده و سپس محصول میانی به محصول اصلی تبدیل می‌شود که بصورت نماد ریاضی با رابطه ۲-۳ نمایش می‌دهند.
(۲-۳)
همچنین به واکنشی موازی اطلاق می‌گردد که مواد اولیه در آن بطور همزمان به دو نوع محصول تبدیل می‌شود، که یکی از این محصولات می‌تواند محصول مطلوب باشد و محصول دیگر می‌تواند محصول نامطلوب از این واکنش باشد که بصورت نماد ریاضی با رابطه ۲-۴ نمایش می‌دهند [۱].
(۲-۴)
۲-۳-۵- واکنش‌های گرماگیر و گرمازا

زال چرخ : تشبیه بلیغ اضافی به وجه مشابهت شکل خمیده و کوژی آسمان با شخص سالخورده.
معنی بیت: زال چرخ با وجود پیری در چشم من مانند بت هلال ابرو پسندیده و زیباست.
۸۳۰- اشاره به زنجیر کشیدن پای دیوانگان دارد .
تصرف: مالکیّت ، قبضه کردن.(فرهنگ فارسی معین)
۸۳۱- فاعل در مصراع اول، دام صیاد است و منظور از آن، سبزه و چمن است.
۸۳۳- بال فشاندن: در زبان عامیانه به معنای به کمال خوشی رسیدن است.(شارح)
۸۳۴- به تنگ آمدن: کنایه از عاجز شدن.
پر بی دهن : ۱٫ بسیار کم سخن ، که این کم حرفی ماحصل تنگی بیش از حدّ دهان محبوب است چراکه سخن نمی تواند از تنگنای آن عبور کند.۲٫ بسیار کوچک دهان است.
بیت دارای آرایه های معنوی اغراق و حسن تعلیل است.
۸۳۵- نال : نای میان خالی . (برهان قاطع). نای . مزمار. جوی و رودخانه کوچک را در هندوستان نیزبه همین نام خوانند. (آنندراج ) (انجمن آرا) (فرهنگ نظام ). به نقل از ( دهخدا، ۱۳۸۵: ۲۲۶۳)، (برهان، ۱۳۶۲: ۱۶۱۹)
پر پروانه شدن نامه : کنایه از سوخته شدن نامه.
۸۳۶- قدما معتقد بودند که اگر عرق از پیشانی برآید نشانه بهبود بیماری است. اما شاعر آب شدن شمع را هنگام روشن بودن به تب و بیماری آن نسبت داده و می گوید : همان طوری که شمع می سوزد و عرق می کند اما بیماری اش بهبود نمی یابد، بیماری من نیزاز عرق کردن بهبود نمی یابد.
۸۳۸- دوری کردن از عشق زلف دوست محال است.
۸۳۹- تشت از بام افتادن : کنایه از رسوا شدن باشد. (برهان ) (از فرهنگ رشیدی ) (انجمن آرا) (ناظم الاطباء). کنایه از فاش شدن راز. (آنندراج)
بار دگر فتنه را تشت ز بام اوفتاد خواب مرا بازبست دلبر بیدار مــن
مولوی ))
۸۴۰- دختر رز : کنایه از شراب لعلی باشد. (برهان ). شراب انگوری . (شرفنامه منیری ) (آنندراج (
دوستان دختر رز توبه ز مستوری کرد شد بر محتسب و کار بدستوری کرد
حافظ))
معنی بیت: از وقتی که می از من کناره گرفت به دلیل دوری از شراب درغم او، اشک می ریزم .
۸۴۱- گلشکر: معجونی از برگ گل سرخ و شکر یا قند که برای تقویت معده و نشاط آوری می نوشند.(فرهنگ فارسی معین)

پر تافته: بسیار در هم پیچیده و نزدیک به هم .(شارح)
معنی بیت: نزدیکی و صمیمیّت بسیار طوطی شکرخا و بلبل شیدای گل که به گلشکر شباهت دارد در مجلس دوستانه، لطف مجالست آنها و شوق دیدار معشوق را می رساند .
مضمون بیت: به همنشین شدن گل و بلبل اشاره دارد.
۸۴۲- منظور از سفیداب گرد سفیدی که از بعضی مواد گرفته می شود و در نقاشی مورد استفاده قرار می گیرد .
معنی بیت: در چشم نابینای من که به مانند کاغذ سفید رنگ شده حرفی آشکار نیست؛ همانند نامه ای که با سفیداب بر روی کاغذی سفید نوشته می شود و کلمات و حروفش قابل رویت و خوانا نیستند.
۸۴۵- دست به سر کشیدن: کنایه از اظهار مهربانی کردن.
پیش پا افتاده : کنایه از سهل و آسان که فرد بی فکر در پی انجام آن می افتد.
۸۴۶- از جا بردن فعل متعدّی است. و مراد از آن بی طاقت و بی حوصله کردن است.
موج بوریا: خطوط بوریا و به تعبیر دیگر نقش بوریاست که بر خاک می ماند.(شارح)
۸۴۷- معنی بیت: کمر او از بس که در باریکی و نازکی ، یک تاست، اگر تار موی دیگر بر موی کمرش قرار بگیرد نمی تواند سنگینی آن را تحمّل کند .یا به تعبیر دیگر اگر تار مویی در مقابل موی کمر او قرار گیرد ، آن تار مو از رشک نازکی و بارکی کمر معشوق پیچ و تاب می خورد .
۸۴۸- ناخن زدن و ناخن بر یکدیگر زدن: کنایه از جنگ انداختن میان دو کس باشد. (برهان قاطع(
چو تو سوار شوی ماه نو زنــــد ناخن که در میان دو خورشید گرم سازدجنگ
قاضی نورالدین))
۸۴۹- نرد: بازیی است معروف از مخترعات بوزرجمهر که در برابر شطرنج ساخته و بعضی گویند نرد قدیم است اما دو کعبتین داشته ، دوی دیگر را بوزرجمهر اضافه کرده است . (برهان قاطع). اردشیر بابک آن را وضع کرده لاجرم نردشیر نیز نامندش . (منتهی الارب ). در قدیم در بازی نرد سه مهره به کار می بردند. بازیی است در مقابله شطرنج . (غیاث اللغات ). بازیی است که بر صفحه با مهره ها می شود. (فرهنگ نظام)
(دهخدا، ۱۳۸۵: ۲۹۷۷)، (برهان، ۱۳۶۲: ۲۱۲۷)
ریختن رنگ ایهام دارد: ۱٫ طرح ریزی نمودن برای بنا کردن ساختمان۲٫ پاشیدن رنگ.
۸۵۰- رقصد : مجازاً یعنی شاد و خوشحال باشد.
۸۵۲- علم شدن آتش از سنگ: کنایه از ایجاد شدن و بالا آمدن جرقه از سنگ است.
۸۵۳- یعنی دست من کار آستینی که بی حس و حرکت است، می کند.
۸۵۵- شانه بینی: اشاره دارد به یکی از کارهای فال­گیران و پیش­گویان که با نگاه کردن به شانه گوسفند، خبر از احوال اشخاص می­دادند.
به من تا بت شــــانه گر شـد دچار مرا روز و شب شانه بینــی است کار
(طاهر وحید)
۸۵۶- فضا : زمین فراخ، مکان وسیع. (فرهنگ فارسی معین)
خاکستر نشینی: کنایه از فقر و تنگدستی.
معنی بیت: هرکس که در زندگی خاکستر نشینی ؛ یعنی، فقر و مسکنت را انتخاب می کند ، گویی بنای صد گلزار در سینه فراخ خود می نهد.
۸۵۷- رایج است که وقتی دو شاهد بر یک دعوی شهادت بدهند، درست بودن آن مسئله به یقین اثبات می شود.
۸۵۹- آتش در زیر پا بودن: کنایه از مضطرب و بیقرار بودن.
۸۶۰- معنی بیت: از این جهت که آب و دانه من که اسباب معیشت و زندگی من است، همچون آب و دانه آسیاب از یکدیگر جداست، هرگز گرد هم آمدن اسباب معیشتم را در یک جا که موجب فراغ خاطر و جمعیّت دل است ندیده ام.

تورم (ازسال ۱۳۵۷ تا ابتدای دهه ۱۳۸۰) درسال ۱۳۷۴ تجربه شد (۴/۴۹درصد) این افزایش باعث شد تا خانوارها هزینه های غیرخوراکی یعنی مواردی مانند بهداشت، آموزش، و … را کاهش داده و سهم بیشتری را به تأمین نیازهای خوراکی خود اختصاص دهند. لذا بطور کلی در دهۀ ۱۳۷۰ افزایش درآمد نفت، میزان فقر را کاهش نداده است.
اگرچه افزایش قیمت نفت بصورت مقطعی در بهبود وضعیت فقر در کشور موثر بوده، اما بطور کلی در دوره بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نفت نتوانسته است فقر را از بین برده و یا لااقل به نحو چشمگیری کاهش دهد. چنانچه درآمد سرانه را به عنوان یکی از ملاک های اندازه گیری فقر در نظر بگیریم، میزان درآمد متوسط هر ایرانی در طول ۲۰سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی کاهش یافته است:
میانگین رشد اقتصادی ایران در دوره ۲۰ساله پس از انقلاب ۲/۱درصد در سال بوده است. یعنی تولید ناخالص داخلی کشور از ۹۳۹/۱۱ میلیارد ریال (۱/۱۱۵میلیارد دلار) در سال ۱۳۵۶ به قیمت های ثابت سال ۱۳۶۱ به ۴۵۵/۱۷ هزار میلیارد ریال (۸/۳۱میلیارد دلار) در س
فقر دو نتیجۀ متضاد دارد ؛ اول اینکه با وجود درآمد های هنگفت نفت و تأکید برنامه های توسعه بر فقر زدایی، نحوۀ مصرف درآمد نفت و شیوۀ اجرای برنامه ها به گونه ای بوده که به رفع فقر منجر نشده است. دوم اینکه نفت اگرچه فقر را رفع نکرده اما در کاهش آهنگ رشد آن موثر بوده است. تعدادی از اهداف مبتنی بر فقرزدایی در برنامه های توسعه دوره جمهوری اسلامی به شرح زیر می باشند:^[۲۰۹]
در قانون برنامه اول توسعه (۱۳۷۲-۱۳۶۸) مواردی از قبیل توسعه همه جانبه خدمات رسانی به مناطق محروم، حفظ نسبی توان خرید کشاورزان، گسترش آموزش همگانی و افزودن دسترسی اهالی روستاها و مناطق محروم به خدمات بهداشتی در دستور کار دولت قرار داشته است.
تعدادی از طرح های فقر زدایی برنامه پنجساله دوم، عبارتند از:
توسعه و بهبود شرایط زندگی مردم
بهبود سامانه مالیاتی به منظور اخذ مالیات بیشتر از دارندگان درآمد های بالا
همگانی کردن، بهبود و گسترش سامانه تأمین اجتماعی
نگاه ویژه به مناطق محروم و روستاها با اولویت اشتغال، بهداشت،آموزش وتولید
پوشش دادن کودکان و نوجوانان لازم التعلیم و گسترش آموزش های همگانی
فراهم کردن و گسترش بهداشت و بیمه های همگانی
محرومیت زدایی و از بین بردن ناهماهنگی های منطقه ای در برنامه های آمایش سرزمین.
قانون برنامه سوم توسعه (۱۳۸۳-۱۳۷۹) علاوه بر خدمات ویژه ی بخش اشتغال، مسکن و آموزش و پرورش ، تسهیلاتی در بخش بیمه در نظر گرفته بود، دو مورد ازطرح های فقر زدایی این برنامه عبارت بودند از:
الف) فراهم آوردن ابزارهای لازم برای پشتیبانی از کسانی که نیاز به سرپرستی و یا نگهداری دارند و فراهم کردن زمینه بازتوانی و خودباوری آنان

ب) پرداخت مستمری به نیازمندانی که توان کار و تلاش ندارند
درقانون برنامه چهارم توسعه (۱۳۸۸-۱۳۸۳)اولویت های کشور در زمینه کاهش همه جانبه فقر در راهبردهای زیر دیده شده است:
الف) فراهم کردن امنیت شغلی از راه:
-خدمات مشاوره و مددکاری حقوقی برای شاغلان
-مددکاری قانونی و حقوقی در برابر بیکاری
-گسترش بیمه های بیکاری
ب) افزودن امنیت غذا و تغذیه از راه افزایش تولیدات کشاورزی و بهبود چگونگی آنها برای فراهم آوری سبد مطلوب غذایی و …
پ) برابری فرصتها و ابزارهای دستیابی به آموزش، اشتغال، سرمایه و کار آبرومندانه از راه:
- به کاربستن سیاست های مالیاتی، باهدف بازپخش عادلانه درآمدها
- نگاه ویژه به مناطق محروم و کمتر توسعه یافته و گروه های محروم و تلاش برای افزایش درآمد آنان
- کاربرد سیاست های مالیاتی، برای همترازی درآمدهای برآمده از نوسانات اقتصادی و …
ت) افزایش تأمین نیازهای بنیادی مردم (مسکن، خوراک، آموزش، سلامت، شغل و حقوق شهروندی) از راه:
- ساخت مسکن ارزان و فراهم آوری ابزارهای هدایت شده برای مسکن فقرا
- فراهم کردن مسکن کرایه ای و سرپناه برای بینوایان
- فراهم آوری خدمات بهداشتی و درمانی ضروری و خدمات توانمندسازی اجتماعی برای گروه های کم درآمد و فقیر
البته این برنامه ها که در قوانین برنامه های توسعه ی ۵ ساله ی کشور به آنها اشاره شده است در عمل بطور کامل اجرا نشده اند. باتوجه به سهم عمده نفت دربرنامه های توسعه، درآمدهای نفتی به میزا تحقق اهداف برنامه ها، در کاهش فقر و یا لااقل پیشگیری از افزایش بی رویه آن نقش داشته اند.
متعادل شده بود اما تحت تأثیر سیاست های تعدیل اقتصادی، تورم تا سال ۱۳۷۵ همچنان بالا بود.
سومین مرحله افزایش درآمدهای نفتی در دوره جمهوری اسلامی از ابتدای دهه ۱۳۸۰ آغاز گردید و در نیمه دوم این دهه به یک شوک نفتی منجر گردید. این مازاد درآمد نیز درافزایش قیمت ها و کاهش قدرت خرید مردم خود را نمایان ساخت. درآمد نفت در سال ۱۳۸۱ به ۴/۱۰۲۶۲۶ میلیارد ریال رسید که نسبت به سال ۱۳۷۸ تقریباً ۵/۲ برابر شده بود.این روند افزایش قیمت درسال های بعد شتاب بیشتری یافت و در سال ۱۳۸۷ به ۳/۲۱۵۶۵۰ میلیارد ریال رسید.^[۲۱۰] در همین سالها نرخ تورم نیز با شتاب بیشتری نسبت به سالهای قبل از آن افزایش یافته است. جدول شماره۱۶، نرخ تورم در سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ را نشان می دهد.
جدول شماره ۱۶ نرخ تورم درسالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵^[۲۱۱]

آنگونه که از مدل گاتریج استنباط می‌شود، بهبود یا توسعه مسیر شغلی در برگیرنده دو مؤلفه ‌اصلی مدیریت مسیر شغلی و برنامه‌ریزی مسیر شغلی است.
برنامه‌ریزی مسیر شغلی انگاره ای فردی است که بر مبنای خرده فرآیندهای پیشه گزینی، انتخاب سازمانی، انتخاب از لحاظ واگذاری شغل و خود بهبودی مسیر شغلی، تلاش می‌شود تا فرد، مشاغلی را در سازمان بر عهده بگیرد که با قابلیت‌ها (دانش،مهارت،توانایی)، علایق، شخصیت و ارزش‌های او منطبق باشد.اگر چه برنامه‌ریزی مسیر شغلی یک فرایند شخصی است ولی می‌توان از آن در استخدام سازمانی، جهت انتخاب مسیر کاری کارکنان ستادی و سرپرستان بهره برد و از طریق معرفی محل‌های کاری به افراد، در ارزیابی کردن خود و همچنین در تصمیم‌گیری درمورد برنامه‌های توسعه‌ای‌ کمک نمود (سیدجوادین،۱۳۸۱: ۴۹۷).
مدیریت مسیر شغلی الگویی نهادی است که بر مبنای خرده فرآیندها (کارمندیابی، انتخاب، تخصیص منابع انسانی، ارزیابی و آموزش و بهسازی مدیران سازمان‌ها) می کوشد تا با توجه به توانایی و نیازهای افراد و نیز انتظارات سازمانی، مشاغلی را بر عهده افراد بگذارد (عباسپور، ۱۳۸۷: ۱۸۵).
مسیر شغلی برای سازمان ارزشمند است زیرا: اطمینان می‌دهد استعداد مورد نیاز دردسترس می‌باشد؛ توانایی سازمان جهت جذب و نگهداری کارکنان با استعداد بالا را افزایش می‌دهد؛ اطمینان می‌دهد که اقلیت‌ها و زنان، فرصت‌های رشد و توسعه را دارند؛ سرخوردگی‌های کارکنان را کاهش می‌دهد؛ تنوع فرهنگی را افزایش می‌دهد؛ حسن نیت سازمانی را ارتقا می‌دهد (دیسنزو و رابینز، ۱۳۸۸: ۳۶۶).

۲-۱۸-۳- توسعه مسیر شغلی در مقایسه با توسعه کارکنان
این عناوین دارای مفاهیم یکسانی ولی یک تفاوت عمده وجود دارد، چارچوب زمانی.
توسعه مسیر شغلی به اثربخشی شغل در بلند مدت و موفقیت سازمانی کارکنان نگاه می‌کند. در مقایسه با آن، توسعه کارکنان بر روی اثربخشی یا عملکرد در چارچوب‌های زمانی متوسط یا نیمه متوسط تمرکز دارد. این دو مفهوم پیوند نزدیکی دارند، آموزش و توسعه کارکنان باید با توسعه مسیر شغلی افراد در سازمان همخوانی داشته باشد. اما یک برنامه مسیر شغلی موفق، برای انطباق توانایی‌ها و انتظارات فردی با نیازهای سازمانی باید کارکنان را برای نیازهای بلندمدت سازمان آماده کند و به تغییرات پویایی که در گذر زمان رخ می‌دهد، بپردازد (دیسنزو و رابینز، ۱۳۸۸: ۳۴۳).
۲-۱۸-۴- انواع مسیرهای شغلی
امروزه موفقیت مسیر شغلی دیگر با درآمد کارکنان یا سطح سلسله مراتب موقعیت او در ساختار سازمان سنجیده نمی‌شود، بلکه می‌تواند شامل توانایی‌ها و مهارت‌ها برای رویارویی با چالش‌های گسترش یافته یا داشتن مسئولیت‌های بزرگتر و استقلال بیشتر در حرفه خود باشد. توسعه مسیر شغلی بخاطر مسائل انگیزشی و یافتن شغل با معنی و جذاب می‌خواهند به گونه‌ای که احساس کنند که معمار مسیر شغلی خود هستند. مسیرهای شغلی به دو دسته بیرونی و درونی تقسیم می شوند:
مسیر شغلی بیرونی شامل: کیفیت یا ویژگی‌های یک شغل است مثل: فارغ التحصیلان در کسب و کار- آموزش دانشگاهی در کسب و کار- مدیر بخش زنجیره‌ای سخت افزاری که به طور مستقل کار می‌کند. مسیر شغلی درونی یک سازمان می‌تواند مسیرهای شغلی بیرونی را توصیف کنند.
مسیر شغلی فردی شامل چندین جنبه یا موضوع است: جمع‌ آوری نشانه‌های موفقیت یا پیشرفت خارجی (مثل دفتر بزرگتر با هر بار ترفیع)، تعریف آستانه انواع مشاغل (مثل اینکه پزشکان پیشرفت شغلی دارند)، تعهد طولانی مدت یه یک زمینه شغلی مشخص (که به آن سرباز مسیر شغلی هم می‌گویند).(دیسنزو و رابینز، ۱۳۸۸: ۳۴۵)
مسیرهای شغلی به طور مسلم الگوی تجربه‌های وابسته به کار هستند که مراحل زندگی فردی را در بر می‌گیرند. عناصر عینی و ذهنی، مؤلفه‌های لازم یک دیدگاه نظری هستند که پیچیدگی‌های مسیر شغلی را در بر می‌گیرند. موفقیت می‌تواند از نوع بیرونی تعریف شود برای مثال اگر شما بعد از ۵ سال در یک شرکت ترفیع بگیرید وشخصی دیگر همزمان با شما استخدام شده باشد ولی هنوز ترفیعی نگرفته باشد، می توانید بگویید که شما از او موفق‌تر هستید (دیسنزو و رابینز، ۱۳۸۸: ۳۴۶).
در یک دسته‌بندی دیگر، مسیرهای شغلی به چهار نوع تقسیم می‌شوند (جزوه کلاسی دکتر جعفری):

1. 1. ثابت (افقی)^[۷۹]، ۲. ارتقایی (عمودی)^[۸۰]، ۳. گردشی (چرخشی)^[۸۱]و ۴. انتقالی^[۸۲]

در مسیر شغلی ثابت، فرد شغلی را انتخاب می‌کند و تا انتهای مسیر شغلی خود آن شغل را ادامه می‌دهد، مثلاً شخصی به عنوان معلم استخدام می‌شود و تا انتها معلم می‌ماند و وارد شغل دیگری نمی‌شود.
مسیر شغلی ارتقایی، پس از اینکه فرد وارد سازمانی شد و پستی را در اختیار گرفت، در سلسله مراتب سازمانی رشد پیدا می‌کند و به پست‌های بالاتر ارتقا می‌یابد.
در مسیر شغلی گردشی، فرد در قسمت‌ها و پست‌های مختلف سازمانی مشغول بکار می‌شود. برای مثال فرد در پست‌های مختلفی از قبیل مدیر اداره آموزش، مدیر اداره پژوهش، مدیر اداره امور اداری، مدیر تولید در یک سازمان مشغول به کار است و شاید هم به پست اول خود در سازمان بازگردد.
در مسیر شغلی انتقالی، فرد با m شغل و t پس
ت سازمانی سروکار دارد. فرد از سازمانی به سازمان دیگر انتقال پیدا می‌کند و در پست‌های گوناگونی مشغول بکار می‌شود.
۲-۱۸-۵- مراحل سنتی مسیر شغلی
یکی از راه‌های سنتی تحلیل و بحث در مورد مسیر شغلی، درنظر گرفتن آنها به صورت مرحله‌ای یا گام‌ها می‌باشد. دیوید دیسنزو و استیفن رابینز در کتاب مبانی مدیریت منابع انسانی از پنج مرحله مسیر شغلی عمومی نام می‌برند:۱. ابتدایی، ۲. مقدماتی، ۳. میانه مسیر شغلی، ۴. اواخر مسیر شغلی و ۵. افول

1. 1. دوره ابتدایی: ما پیش از ورود نیروی کار جهت دریافت دستمزد، انتخاب‌های کلیدی زیادی انجام می‌دهیم. آنچه ما از فامیل، معلمان و دوستان می‌شنویم، آنچه از تلویزیون یا در فیلم‌ها یا اینترنت می‌بینیم کمک می‌کند تا محدوده انتخابات مسیر شغلی خود را محدود نماییم و ما را به جهتی خاص راهنمایی کند. دوره ابتدایی در مسیر شغلی برای اکثر ما هنگامی به پایان می‌رسد که از تحصیلات رسمی به کار منتقل می‌شویم. این مرحله کمترین ارتباط را با سازمان دارد زیرا قبل از استخدام صورت می‌گیرد. در مرحله ابتدایی، ما نگرش خود به کار (انجام کار در خانه، انجام کار در فرصت‌های تعیین شده، استفاده یا اجتناب از میانبرها، حضور در سر کار) و الگوهای ارتباطی دائمی (کارها را راحت گرفتن، قدرت طلبی، بی‌تفاوتی، خوش برخوردی، نفرت برانگیزی) را شکل می‌دهیم. بنابراین مرحله ابتدایی، آماده‌سازی جهت کار می‌باشد.

1. 1. دوره مقدماتی: این دوره با جستجوی کار شروع می‌شود و شامل پذیرش اولین شغل شما، پذیرش توسط همکارانتان و رسیدن به اولین نشانه پیروزی یا شکست در جهان واقعیت می‌باشد. این مرحله به منزله بالارفتن از قله می‌باشد.

1. 1. میانه مسیر شغلی: بسیاری از مردم تا وقتی که به مرحله میانه مسیر شغلی نرسیده‌اند، با اولین معضل شغلی خود روبرو نمی‌شوند. در این مرحله ممکن است افراد بهبود در عملکرد را ادامه دهند، ساکن بمانند یا پسرفت نمایند. بنابراین اگرچه بهره‌ور باقی ماندن در کار پس از اینکه باتجربه شدید، مهمترین چالش این مرحله از مسیر شغلی می‌باشد، این الگو همانند مراحل ابتدایی و مقدماتی به پایان می‌رسد.

در این مرحله با سه گزینه برای کارکنان روبرو هستیم. برخی از کارکنان به اهداف زودهنگام خود می‌رسند و حتی به جایگاه‌های بالاتر نیز دست می‌یابند. برخی از کارکنان در مرحله میانه مسیر شغلی متوقف می‌شوند. این کارکنان می‌توانند به شدت بهره‌ور باشند. آنها از نظر فنی شایسته هستند، گرچه امکان دارد به اندازه اشخاص بالا رونده مشتاق و مهاجم نباشند. سومین گزینه برای مرحله سوم، کارکنانی هستند که عملکردشان پسرفت می کند. این مرحله برای این نوع از کارکنان، با کاهش علاقه و بهره‌وری در کار مشخص شده است.

4. 4. اواخر مسیر شغلی: اشخاصی که در مرحله میانه مسیر شغلی به رشد ادامه داده‌اند، در مرحله اواخر مسیر شغلی احساس خوشایندی دارند که با کمی خوشگذرانی همراه است و از اجرای نقش افراد سیاستمدار ارشد لذت می‌برند، به عنوان افراد نامدار به استراحت می‌پردازند و از احترام افراد کم تجربه بهره‌مند می‌شوند. از سوی دیگر، آنها که در دوره قبل متوقف شده‌اند یا پسرفت نموده‌اند، می‌فهمند آنطور که فکر می‌کرده‌اند اوضاع تغییر نکرده است.

4. 4. افول: افول یا مرحله آخر برای هر فردی سخت است، ولی احتمالاً برای اشخاصی که دارای موفقیت‌های مستمر در مراحل قبلی بوده‌اند، سختر است. بعد از چندین سال کامیابی مستمر و عملکرد بالا، اکنون وقت بازنشستگی می‌باشد. این افراد از موقعیت چشمگیر خارج می‌شوند و از بخش عمده از هویتشان چشم‌پوشی می‌کنند. برای کسانی که شاهد پسرفت عملکردشان در طول سالها بوده‌اند، امکان دارد این زمان خوشایندی باشد و ناامیدی مرتبط با کار به کنار نهاده شود. برای کسانی که متوقف بوده‌اند، احتمالاً زمان راحت‌تری برای پرداختن به دیگر فعالیت‌های زندگیشان می‌باشد.

۲-۱۸-۶- مراحل برنامه ریزی مسیر شغلی
مراحل موجود در فرایند برنامه‌ریزی شغلی عبارتند از (سید جوادین، ۱۳۸۱: ۴۹۹):

1. 1. خودارزیابی:شروع موضوع برنامه‌ریزی مسیر شغلی، از بررسی وضعیت خود آغاز می‌شود که :من چه مهارت‌هایی دارم؟ چه نوع ویژگی‌هایی دارم؟ ارزشها و علایق من در چه چیزهایی است؟ قوتها، ضعفها و محدودیت‌های من در چه چیزی نهفته است؟ کتابچه راهنمای متنوعی جهت هدایت کردن خود در برنامه‌ریزی مسیر شغلی وجود دارد که به افراد کمک می‌کند تا خود را ارزیابی کنند و برای این منظور آزمون‌هایی پیش‌بینی شده‌ است. برای مثال، یک تمرین معارفه ای خوب از افراد می‌خواهد که اطلاعاتی درباره روز مرگ خودشان بنویسند. یا اگر x سال پس از مرگ دوباره زنده شدند، دوست دارند چه چیزی را به خاطر بیاورند؟ او همیشه چه چیزی را می‌خواست انجام بدهد که تا به حال فرصتی جهت انجام آن پیدا نکرده است؟ به طور کلی زندگی ومسیر شغلی او در این رابطه چه نقشی دارد؟

1. 1. تشخیص فرصتها:ارزشها،علایق ومهارتهای شخص باید به فرصتهای مسیر شغلی مربوط باشد. برخی براین باورند که با کاهش جمعیت و به تبع آن کاهش مشاغل، جای کافی بهتری برای یک شخص وجود دارد. این فکری بیهوده است و شبیه شنا کردن بر خلاف مسیر رودخانه است. از سوی دیگر، این یک فکر خوب است که روندهایی را در
      اقتصاد، جمعیت‌شناسی، فن‌آوری و خط مشی عمومی مورد بررسی و کنکاش قرار می‌دهد؛ چرا که این بازار نیروی کار آتی را شکل می‌دهد.

1. 1. هدفگذاری: بعد از اینکه افراد ارزش‌ها، علایق، ضعف و قوتهای شخصی خود را ارزیابی کرده و اطلاعاتی در مورد روندها و فرصت‌های شغلی کسب کردند، باید اهداف مسیر شغلی به طور مناسب انتخاب شود .البته این امر مستلزم هدفگذاری‌های کوتاه‌مدت، میان مدت و بلند مدت است. اهدافی که منجربه رشد شود باید چالشی باشد؛ چرا که افراد، چشم‌اندازها و مهارتهای جدیدی را کسب می‌کنند، اهداف باید با توانایی‌ها و قابلیت‌های افراد متناسب و مطابق باشد و همچنین باید با تصور افراد از توانایی‌های خود سازگار باشد.

1. 1. تهیه برنامه‌ها: در تهیه برنامه به مقیاس نیاز داریم تا اهدافی را در پیش بگیریم که قابل توصیه باشد و بتوانیم با سرپرستان و مسئول بخش نیروی انسانی مشورت کنیم. برای اینکه به اهداف مسیر شغلی دست یابیم، برنامه‌های آن باید برای فعالیت‌های متنوعی طرح شود. یک کار منطقی این است که با فراگیری تجربه‌های کوتاه مدت ضمن کار، به فعالیت‌های آموزشی خارج از کار بیشتر بها دهیم؛ زیراموفقیت بر اساس فعالیت‌های اولیه به دست می‌آید. افراد بهتر می‌تواند از عهده پروژه‌های کامل، طولانی و بزرگتر برآیند.

1. 1. اجرای برنامه: دراجرای برنامه، حالت مطلوب این است که جو سازمان حمایتی باشد. با وجود جو حمایتی، مدیریت عالی سازمان، همه سطوح مدیریت را تشویق می‌کند که به زیر دستان کمک کنند تا مسیر شغلی آنها توسعه یابد. فعالیت‌های اجرایی برنامه‌ها باید شامل تعیین پروژه‌های تخصصی، انتقال مشاغل موقتی، پر کردن جای مدیران در طول ایام تعطیلی، درجات آموزشی خدماتی و تکالیف خود آموزی باشد.

۲-۱۹- سوابق تحقیق
۲-۱۹-۱- تحقیقات انجام شده داخلی

1. 1. اخوان، حسنوی و سنجاقی (۲۰۰۹) در مقاله‌ای به بررسی و شناسایی عوامل موفقیت مدیریت دانش در مراکزعلمی و پژوهشی ایران پرداختند. هدف آنها سنجش وضعیت مدیریت دانش در مراکز تحقیقاتی بیوتکنولوژی، هوافضا، مکانیک، فیزیک، شیمی و دارویی با هدف شناسایی عوامل دارویی بود. آنها در این راستا پنج عامل که در موفقیت این سازمان‌ها در جهت مدیریت دانش نقش دارند، معرفی کرده‌اند که شامل: مدیریت منابع انسانی و ساختار منعطف، آمادگی و معماری مدیریت دانش، شناخت دانش، ترازیابی (بنچ مارکینگ)، و کارشناس ارشد دانش می باشد.

1. 1. قهرمانی (۱۳۸۵)، در پژوهشی با عنوان “بررسی مقایسه‌ای میزان پیاده‌سازی فرایند مدیریت دانش در مراکز خدماتی دولتی و خصوصی"، نتیجه می‌گیرد که در ایران، سازمان‌های خصوصی در زمینه‌های خلق، سازماندهی، تبادل و بکارگیری دانش موفق‌تر از سازمان‌های دولتی بوده‌اند. به زعم وی دلایل اساسی عدم موفقیت مدیریت دانش در انواع سازمان‌ها عبارتند از: فقدان یادگیری سازمانی به دلیل ارتباطات ضعیف سازمانی، فقدان آموزش کارکنان، برداشت نادرست کارکنان دال بر اینکه مدیریت دانش مزایای کمی را به کاربران ارائه می کند، عدم موفقیت در بکارگیری مطلوب مدیریت دانش در تمامی فعالیت‌های روزانه.

1. 1. حسن زاده (۱۳۸۵) در رساله دکترای خود با هدف بررسی زیرساخت مدیریت دانش در جمهوری اسلامی ایران،پژوهشی را بر روی ۲۴۹ نفر از ۴۲۰ مدیرکل مستر در ۲۱ وزارتخانه و نیز سازمان مدیریت انجام داد. نتایج پژوهش نشان داد که به طور کلی وضعیت عوامل زیرساختی مدیریت دانش در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و وزارتخانه‌ها مناسب نیست.

1. 1. مجید صمیمیت (۱۳۸۴) درپایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان “میزان مهارت‌های مدیریتی بر توسعه مسیر شغلی مدیران و ارائه الگوی مناسب جهت ارتقاء آن‌ها در شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران” به بررسی رابطه بین مهارت‌های مدیران و توسعه مسیر شغلی پرداخت. یافته‌های تحقیق گویای آن است که باید ترتیبی اتخاذ نمود تا با برنامه‌ریزی مدون و شناسایی نیازهای آموزشی نسبت به برگزاری دوره‌های آموزشی جهت بهبود مهارت‌های فنی،انسانی و ادراکی مدیران در راستای توسعه مسیر شغلی کارکنان اقدام نمود.

1. 1. ابطحی و صلواتی (۱۳۸۵) پژوهشی در زمینه مدیریت دانش در ایران انجام دادند. این پژوهش با یک پرسش شروع شده است. در حقیقت این پرسش، پایه و اساس تحقیق را تشکیل می‌دهد. چگونه می‌شود دانش را در سازمان‌های دولتی ایران به گونه‌ای اثربخش مدیریت کرد و مدل مناسب برای مدیریت دانش کدام است. نتایج این تحقیق نشان داد که :

الف. شهروندان دانش از طریق تحت تأثیر قرار دادن عوامل سازمانی، بر مدیریت دانش سازمان‌های دولتی ایران، تأثیر مستقیم دارند.
ب. عوامل سازمانی بر مدیریت دانش در سازمان‌های دولتی ایران تأثیر مستقیم دارند.
ج. عوامل محیطی از طریق تحت تأثیر قرار دادن عوامل درون سازمانی بر مدیریت دانش سازمان‌های دولتی تأثیر مستقیم دارند.

جدول۴-۱۸. آزمون t تک نمونه‌ای برای مقایسه میانگین نمونه و میانگین نظری اهمیت کیفیت اطلاعات مقاله در زمینه استناد ۸۳

فهرست تصاویر و نمودارها
عنوان صفحه
شکل۲-۱.کانالهای ارتباط علمی. ۲۰
شکل۲-۲.شیوه های ارتباط علمی یک دانشمند ۲۲
شکل۲-۳.مدل ۳Sتجدیدنظر شده از ارزیابی اعتبار ۳۵
نمودار۴-۱. نمودار عنکبوتی میانگین نهایی پاسخ افراد نمونه آماری به گویه های شاخص اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه مطالعه ۶۹
نمودار۵-۱.اولویتهای اصلی در ارزیابی اعتبار اطلاعات ازدیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی ۹۴
فصل نخست: کلیات پژوهش
۱-۱.مقدمه
ارتباطات علمی^[۱] بخشی از کلیت علم است و نه آن چیزی است که بدان افزوده شده باشد. ارتباطات علمی عامل اصلی توسعه دانش و تسریعکننده استفاده از علم است. ارتباطات علمی را میتوان مشتمل بر انتقال اطلاعات و نتایج فعالیتهای علمی از طریق شبکه متخصصان و از سوی دیگر نظام بازیابی و ارزیابی این یافتهها و فعالیتهای پژوهشی پژوهشگران از سوی همکاران علمی دانست. این ارتباط از دو جنبه محتوایی و اجتماعی قابل بررسی است. ارتباط علمی دانش علمی را انتقال میدهد (جنبه محتوایی) و میان دانشمندان روی میدهد (جنبه اجتماعی) (زره ساز،۱۳۹۰).
از نیمه اول قرن بیستم ارتباط علمی به عنوان یکی از ساز وکارهای اصلی مؤثر بر نهاد علم در کانون مطالعات جامعه شناختی مورد توجه قرار گرفته و در این میان اهمیت آن در تولید دانش مورد بحث وگفت وگو بوده است. در دهه های اخیر با گسترش جامعه اطلاعاتی، توسعه ارتباطات الکترونیک و از بین رفتن محدودیتهای فضایی و مکانی در روابط مجازی، مقوله ارتباطات علمی با کاربرد مفاهیم تازه یک بار دیگر توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده است (محمدی،۱۳۸۶). انتشار محتوای مجلات علمی به صورت الکترونیکی و دسترسی آزاد علاوه بر این که باعث دسترسی عموم افراد به آنها میشود احتمال مورد استناد قرارگرفتن آنها را توسط نویسندگان دیگر نیز بالا برده و موجب افزایش تأثیر علمی و استناد آنها میگردد(هارناد^[۲] و همکاران،۲۰۰۴).
هر روزه افراد با اطلاعات زیادی مواجه میشوند که قابل استفاده هستند، مثل دوستان، دانشگاهها، کتابها، اخبار، مقالات، تلویزیون، وب سایتها و… به عبارت دیگر افراد اکثراً توسط اطلاعات محاصره شده اند اما تشخیص این مسئله که چه منبعی قابل اعتماد است آسان نیست. توانایی ارزیابی اطلاعات معتبر مهارت مهمی است که در مدرسه، کار و زندگی روزمره به کار گرفته میشود. همه اطلاعات ضرورتاً ارزش یکسانی ندارند. در بیشتر موارد اطلاعات مطمئنتر و موثقتر نسبت به اطلاعات نامعتبر بهتر نشان داده میشوند. این چالش که کدام منیع معتبرتر است باعث شده است که مفهوم اعتبار توجه قابل ملاحظه ای را از اواخر دهه ۱۹۹۰ به خود جلب کند.
در اواخر دهه ۱۹۹۰ اینترنت شروع به فراهم آوری اطلاعات در یک محیط تعاملی کرد که به کاربران اجازه میداد که برای نیازهای اطلاعاتی خود جستجو کنند و با دیگران به روشهایی که هرگز از قبل ممکن نبود ارتباط برقرار کنند (ریح و هیلگوس^[۳]، ۲۰۰۸). در نتیجه پژوهشگران و شاغلان در حوزه های مختلف مثل علوم اطلاعات، تجارت، نظامهای مدیریت اطلاعات، مطالعات ارتباطی، تعامل انسان-کامپیوتر (HCI) و روانشناسی از جنبه های مختلف به بررسی تعیین اعتبار پرداختند. در علوم اطلاعات، اعتبار یکی از معیارهای قضاوت ربط درنظرگرفته شده است زمانی که تصمیم گرفته میشود که اطلاعات بازیابی شده پذیرفته شود یا پذیرفته نشود (ریح و دنیلسون^[۴]، ۲۰۰۷).
پژوهشگران حوزه ارتباطات، اعتبار را همچون یک عامل پژوهشی برای تشخیص دادن اعتبار پیام، اعتبار منبع و اعتبار رسانه بررسی کردند. سلف^[۵] (۱۹۹۶) اعتبار را به عنوان قابل قبول بودن، اعتماد، قابلیت اطمینان، صحت و درستی، بیطرفی، عینی بودن و دهها مفهوم دیگر بیان میکند. همان طور که یک شخص به خاطر صداقت، دقت در انتخاب کلمات و بیمیل بودنش برای فریب دادن دیگران قابل اعتماد است اطلاعات زمانی قابل اعتماد است که که آن اطلاعات قابل اطمینان، بیغرض و بیطرفانه ظاهر شود (ریح و هیلگوس، ۲۰۰۸).
اعتبار منبع، مفهومی بنیادی در ارتباطات است که شاید بتوان قدمت آن را برابر عمر ارتباط دانست. معتبر بودن منبع در واقع پیش شرط لازم برای برقراری یک ارتباط کامل بین فرستنده پیام و مخاطب آن است و تخصص از عواملی دانسته شده است که باعث افزایش اعتماد به منبع میگردد، زیرا که بسیاری از افراد، اظهارنظرهای متخصصان را راحتتر میپذیرند به عبارت دیگر پیام منبع معتبر، راحتتر نفوذ میکند و کمتر مورد انتقاد قرار میگیرد (ادیب هاشمی،۱۳۷۲). فگ و تسنگ^[۶] (۱۹۹۹) اعتبار را قابلیت اطمینان اطلاعات توصیف کردهاند که عموماً به عنوان یک کیفیتی از اطلاعات درنظرگرفته میشود. هنگامی که افراد اعتبار را ارزیابی میکنند اشارات گوناگونی از اطلاعات یا نویسنده آن را درنظر میگیرند که فرض میکنند که به کیفیت اطلاعات مرتبط است. نتایج این چنین ارزیابی سطحی از اعتماد است. اعتماد یک فاکتور قطعی برای تصمیمگیری در استفاده از اطلاعات است (لوکیسن و اسچراگن^[۷]،۲۰۱۳).
هاولند و ویس^[۸] (۱۹۵۱) نشان دادند که اطلاعات از منابعی که اعتبار بالایی دارد مورد اعتمادتر از اطلاعاتی است که از منابعی با اعتبار پایین میآید. به هر حال، این تفاوت با زمان محو میشود و اطلاعات از هر دو نوع منبع بعد از هفته های اندکی به طور یکسانی مورد اعتماد قرار میگیرد. افراد به یک منبع اطلاعاتی اعتماد میکنند و آن را مورد مطالعه قرار میدهند و در صورت لزوم در کار پژوهشی خود استفاده میکنند و به آن استناد میدهند. استناد یکی از عناصر اصلی در نگارش علمی است و نقش بارزی در تولید و نشر اطلاعات دارد و از اصول اساسی تألیف پژوهش است و اثری در جامعه علمی با اقبال روبهرو میشود که در رعایت این اصل دقت و تلاش لازم در آن اثر شده باشد (عبدالمجید،۱۳۸۶).
هیچ مقالهای بدون استناد به دانش پیشین خود نمیتوانسته و نمیتواند به تنهایی روی پای خود بایستد. دانشمندان با تکیه بر سکوی دانش پیشینیان گام برمیدارند و پلکان دانش بشری را بنا میکنند و به حرکت صعودی خود ادامه میدهند. استنادها تنها مجموعهای از اطلاعات کتابشناختی موجود در پایان مقاله یا به صورت پانوشت یا داده های بدست آمده از نمایه های استنادی نیستند، استناد بیانگر تصمیم نویسندهای است که قصد دارد روابط بین مدرکی را که در دست تهیه دارد با متون دیگر نشان دهد (صابری، محمد اسماعیل و شاه شجاعی، ۱۳۸۷). دانشمندان هر رشته تخصصی، دانسته ها، نظریهها، مفاهیم و نتایج فعالیتهای علمی خویش را به اشتراک میگذارند و این نظریهها و مفاهیم و نتایج فعالیتها موجب شهرت و برتری آنان میشود. بنابراین پالایشی برای دستیابی و انتخاب به این اطلاعات باید انجام گیرد (داورپناه،۱۳۸۶). بنابراین اگر بتوانیم به اطلاعاتی که معتبرتر است و ارزش پژوهشی بیشتری دارد دست یابیم و بتوانیم منابع معتبرتر را انتخاب کنیم و از آن استفاده کنیم یا به آن استناد کنیم باعث میشود که نوشته علمی ما ارزش پژوهشی بیشتری داشته باشد و بیشتر مورد استفاده و استناد دیگر محققان قرار گیرد.
۱-۲. بیان مسئله
هر اثر علمی در واقع حاصل ارتباطات علمی و مشارکت علمی دانشمندان در یک حوزه علمی است. اعضای هیئت علمی به عنوان بارزترین عنصر تولید اطلاعات علمی مطرح هستند و انتظار میرود که سهم بیشتری در ارتباطات علمی داشته باشند. با ظهور اینترنت و وب جهان گستر تغییرات اساسی در ارتباطات علمی به وجود آمده است، به گونهای که نوشته های علمی فقط برای یک جامعه محدود قابل دسترس نیست بلکه مخاطبانی به وسعت جهان دارد و دسترسی آزاد شکل نوینی از ارتباطات علمی را به وجود آورده است. ظهور اینترنت مسئله اعتبار اطلاعات را افزایش داده است. زیرا که شمار اسناد و مدارک تولید شده روز به روز در حال افزایش است. بنابراین انتخاب کردن سندی که معتبر و قابل اطمینان باشد تلاشهای شناختی قابل ملاحظهای را طلب میکند. بنابراین با افزایش حجم اطلاعات مخصوصاً در حوزه های علمی و تخصصی شدن رشته های علمی از طرفی و کمبود زمان و سرمایه تلقی شدن اطلاعات از سوی دیگر، دستیابی به اطلاعات با کیفیت و معتبر در زمان کم و با سرعت بالا مورد نیاز است چرا که اطلاعات معتبر و ارزشمند عنصر اصلی پژوهش در تمامی حوزه های علمی است. از زمان پیدایش وب و استفاده روز افزون از آن در تمامی امور بشر همواره موضوع اعتبار، صحت و قابل اعتماد بودن اطلاعات آن، از مهمترین دغدغه های متخصصان به شمار آمده است. برای مثال فلنیگین و متزگر^[۹](۲۰۰۰) پژوهشی را برای ارزیابی اعتبار اطلاعات اینترنت توسط پرسشنامه انجام دادند. گزارش این تحقیق نشان داد که افراد اطلاعات اینترنت را به اندازه اطلاعات بدست آمده از تلویزیون، رادیو و مجلات معتبر میدانند و اطلاعات موجود در روزنامهها را از بقیه رسانه ها معتبرتر میدانند. لییو و هوآنگ^[۱۰](۲۰۰۵) نیز به بررسی این که چه طوری دانشمندان اطلاعات مبتنی بر وب را ارزیابی میکنند پرداختند و این که چه معیارهایی را هنگام ارزیابی اعتبار اطلاعات به کار میگیرند. لوکیسن و اسچراگن(۲۰۱۳) نیز پژوهشی را بر روی تأثیر نشانه های منبع و آشنایی با عنوان بر روی ارزیابی اعتبار اطلاعات انجام دادند.
با توجه به گسترش روز افزون اطلاعات و افزایش دسترسی آزاد به این اطلاعات، شناسایی شاخصها یا به عبارت دیگر ویژگیها و معیارهایی که اعضای هیئت علمی بر اساس آنها به ارزیابی اعتبار اطلاعات موجود در مقالات میپردازند و در کارپژوهشی خود از آن استفاده میکنند ضروری است و باعث شکلگیری این مسئله شده است. چرا که ارتباطات علمی شامل داد وستد اطلاعات علمی است و شامل مطالعه منابع اطلاعاتی و اشاعه آن میباشد و برای آن که فرد بتواند به نوعی اعتبار اثر خویش را افزایش دهد باید از میان منابع و مدارک موجود به اطلاعاتی مؤثق و قابل اعتماد تکیه کنند و به مطالعه آن بپردازند و از آن استفاده کنند. دلیل دیگری که باعث شکلگیری این پژوهش شده است خلأ پژوهشی است که در این زمینه وجود دارد زیرا که تا جایی که محقق جستجو نموده است اکثر پژوهشها در حوزه اعتماد و اعتبار در رشته های کامپیوتر، علوم ارتباطات و تجارت الکترونیک در ایران انجام شده است و پژوهشی در این زمینه در علوم اطلاعات موجود نیست در این پژوهش به شناسایی شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه مطالعه و استناد و همچنین با توجه به هدف مجلات دسترسی آزاد که افزایش تاثیر تحقیق از طریق افزایش دسترسی به نتایج تحقیق میباشد به شاخصهای اعتبار در زمینه دسترسی آزاد پرداخته میشود.
۱-۳. اهداف پژوهش
۱-۳-۱. هدف اصلی
شناسایی شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در حین مطالعه و استناد از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی
۱-۳-۲. اهداف فرعی
شناسایی شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه مطالعه
شناسایی شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه استناد
شناسایی شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه دسترسی آزاد
شناسایی اهمیت کیفیت اطلاعات در میزان اعتماد به آن مقاله در زمینه مطالعه
شناسایی اهمیت کیفیت اطلاعات در میزان اعتماد به آن مقاله در زمینه استناد
۱-۴. پرسش‌های پژوهش
این پژوهش درصدد است تا به پرسشهای اساسی زیر پاسخ دهد:

1. 1. شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه مطالعه از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی کدامند؟

۱-۱. شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه مطالعه از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی از چه اولویتی برخوردار هستند؟

2. 2. شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه استناد از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی کدامند؟

۲-۱. شاخصهای اعتبار در ارتباطات علمی در زمینه استناد از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی از چه اولویتی برخوردار هستند؟

3. 3. شاخصهای اعتبار در زمینه دسترسی آزاد به مقالات از دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه خوارزمی کدامند؟

۳-۱.شاخصهای اعتبار در زمینه دسترسی آزاد به مقالات از دیدگاه اعضای هیئت علمی از چه اولویتی برخوردار هستند؟
۴.آیا اعضای هیئت علمی از کیفیت اطلاعات مقاله برای اعتماد به آن در زمینه مطالعه استفاده میکنند؟
۵.آیا اعضای هیئت علمی از کیفیت اطلاعات مقاله برای اعتماد به آن در زمینه استناد استفاده میکنند؟
۱-۵. اهمیت و ضرورت پژوهش
ارتباط لازمه حفظ حیات و پیشرفت جامعه بشری است. جامعه علمی به عنوان نبض حیات بشری و پیشرفت جوامع از این قاعده مستثنی نیست. ارتباط به طور کلی به معنای سهیم شدن در اندیشه دیگران، تفاهم و در نهایت اشتراک فکر است. وجود ارتباط در جوامع علمی شرط لازم برای دریافت نتایج و تفسیر تحقیقات و به تبع آن تولید اطلاعات علمی است (برهمند،۱۳۸۶). ارتباط علمی به عنوان درونداد پژوهشهای علمی عمل میکند و یکی از ز مینهها و شرایط توسعه علمی است، چرا که بدون وجود ارتباط علمی امکان انتقال دانسته ها و دستاوردهای علمی میسر نخواهدشد و سرانجامی جز رکود و سکون علمی نخواهد داشت. ارتباط علمی را می توان یکی از ارکان اساسی نهاد اجتماعی علم محسوب کرد که بدون وجود آن، امکان رشد و توسعه علوم منتفی خواهدبود (داورپناه،۱۳۸۶).
ارتباط میان محققان با اشتیاق آنها برای انتقال نتایج آثارشان به همکاران خود در جامعه علمی آغاز میشود. ارتباطات علمی را میتوان به عنوان عنصر اصلی توسعه دانش و تسریع کننده علم دانست. ارتباطات علمی در درون سازمانهای آموزشی و پژوهشی و نیز فراتر از مرز نهادهای مزبور، همواره یکی از عومل تأثیرگذار بر تولید دانش بوده است و این ارتباط مستلزم ایجاد انسجام و هماهنگی در جامعه علمی، تعامل دیدگاه ها، ترکیب ایدهها و ایجاد نظریههای جدید است و در کل تحول ساختاری نهاد علم و بازسازی مداوم سیستمهای بنیادی دانش را فراهم میآورند. پرداختن به موضوع اعتبار از چند جنبه حائز اهمیت است. اول، همانطور که اشاره شد روزبهروز بر مقدار اطلاعات تولید شده هم به صورت چاپی و هم به صورت الکترونیکی افزوده میشود و هم چنین با توجه به گسترش مجلات دسترسی آزاد و امکان انتشار اطلاعات بدون محدودیت، شناسایی منابع معتبر از منابع نامعتبر اهمیت بسیار ضروری و مهمی است. دوم، توجه به متون و تحقیقات نشان میدهد که علیرغم جدید بودن موضوع، توجه محققان تا حدی در غرب به آن جلب شده است و تحقیق و بررسی در این زمینه شروع شده است. در ایران هم مطالعات و پژوهشهایی انجام شده است ولی بیشتر در حوزه تجارت الکترونیک است و در حوزه علوم اطلاعات تا آنجایی که محقق جستجو نموده است تا کنون پژوهشی انجام نشده است با توجه به آن چه ذکر شد و با توجه به خلأ پژوهشی که در این زمینه وجوددارد ضرورت و اهمیت این تحقیق بیش از پیش آشکارتر است.