استعاره

 

۶۸۰

 

۶۷/۱۴

 

 

 

تشخیص

 

۵۱۱

 

۰۲/۱۱

 

 

 

صفت هنری

 

۲۴۹

 

۳۷/۵

 

 

 

تمثیل

 

۸۰

 

۷۲/۱

 

 

 

مجاز

 

۴۵

 

۰/۱

 

 

 

جمع کل تصاویر

 

۴۶۳۴

 

۰/۱۰۰

 

 

 

مدخل ها

 

۹۶۳

 

-

 

 

 

۲-۴٫ تحلیل بسامدی صور خیال و زمینه‌های آن در شعر فرخی
در شعر فرخی تصاویر خیالی متنوع و وسیع است؛؛ امّا از عمق چندانی برخوردار نیست. زمینه‌ی اصلی تصاویر شعری وی طبیعت است، شاعر با وصف طبیعت و به کمک صور خیال درون خود را با طبیعت پیوند داده و برای این مهم بیشتر به تشبیه روی آورده است. « تخیلات وی عمیق نیست و بیشتر در سطح و ظاهر طبیعت و اشیاء و امور حسی مانده است. او با کلمات، طبیعت، محیط اطراف، اشیاء و امور حسی را نقاشی می‌کند و به این طریق تجربیات درونی و حسی خود را به نمایش می‌گذارد ( فتوحی، ۱۳۸۵: ص ۱۰۱، ۱۰۲ و ۱۴۹).

با توجه به بررسی‌های انجام شده و استخراج نمونه‌های تشبیه در شعر فرخی تشبیهات وی غالباً از نوع حسی به حسی وعناصرآن امور و پدیده‌های طبیعی است. آوردن تصاویری که یک طرف آنها امور عقلی و غیر مادی است نیز در حوزه‌ی خیال فرخی به چشم می‌خورد. طبیعت‌گویی و واقعیت‌گرایی باعث شده است که به وصف طبیعت بپردازد و در این زمینه تشبیهات مرکب و تفضیلی غلبه‌ی بیشتری دارد. ویاز جمله شاعرانی است که می‌کوشد مسائل بیرون از حوزه‌ی طبیعت را نیز با کمک تصویرهای طبیعی، حسی کند و این ویژگی به محسوس و ملموس بودن شعر او کمک می‌کند. به طور عمده در همه انواع شعر او مدح، تغزلات، اوصاف طبیعت و دیگر توصیفات تشبیه بر استعاره غلبه دارد. با این که شعر این دوره ساده و طبیعی است اما لطافت فکر و رقت احساسات فرخی باعث بوجود آمدن تشبیهات بدیع و زیبا با بسامد بسیار بالایی در شعر او شده است. کنایه دومین گونه‌ی پرکاربرد خیال است که بسامد بالایی در شعر وی دارد. شاید علت این امر نزدیک به زبان مخاطب بودن شعر فرخی باشد. استعاره نیز از دیگر انواع تصاویری شعری فرخی است که پس از کنایه بسامد بالایی در شعر وی دارد. استعارات اغلب به صورت مصرحه است و استعاره مکنیه به صورت اضافه‌ی استعاری در شعر وی محدود است به این دلیل در بخش تشخیص بررسی شده‌است. مستعارٌمنه­های او را اموری چون اجرام آسمانی، گل­ها و گیاهان، درختان، پرندگان، حیوانات، سنگ­ها و زیورآلات، مشمومات، آلات­موسیقی، البسه و پارچه و لوازم منزل تشکیل می‌دهد.
تشخیص یکی دیگر از پرکاربردترین تصاویر خیال در شعر فرخی است. انس و علاقه‌ی او به طبیعت و روحیه‌ی طبیعت گرایی او باعث شده است که او به مظاهر طبیعی و عناصر آن زندگی و حیات ببخشد و با آنها همدل و همراه شود و حالات و احساسات خود را در آنها به تصویر بکشد. تشخیص به شکل‌های گوناگون آن در شعر فرخی به وفور دیده می‌شود. در تغزلات قصاید وی تشخیص گاهی به شکل مفصل صورت می‌گیرد و در مدایح معمولاً به صورت مجمل و کوتاه است در هر صورت تشخیص باعث حرکت و پویایی در شعر وی شده است و اغلب از تشخیص مجمل برای ملموس و محسوس کردن معانی مجرد و انتزاعی استفاده می‌کند بسامد قابل توجهی از تصاویر شعری فرخی تشخیص با احتساب استعاره‌ی مکنیه است. صفت هنری، تمثیل و مجاز از دیگر گونه‌های تصویری شعر فرخی هستند که بسامد کمتری نسبت به دیگر تصاویر شعری او دارند.
تعداد کل مدخل‌های فرهنگ بسامدی صور خیال فرخی ۹۶۳ مدخل و تعداد تصاویر آن حدود ۴۶۳۴ تصویر است که از این تعداد تقریباً ۰۵/۴۹ %تشبیه، ۶۷/۱۴% استعاره، ۱۵/۱۷% کنایه، ۰۲/۱۱% تشخیص، ۳۷/۵ % صفت هنری، ۷۲/۱% تمثیل و ۱% مجاز است.
طبیعت یکی از زمینه‌ها و مایه­های مهم تصویر پردازی در شعر فرخی است. او نیز مانند هم عصران خود از طبیعت برای مضمون­سازی و تصویرپردازی استفاده می­ کند؛ در تغزلاتش حالات درونی خود را در عناصر طبیعت می‌بیند و در قصاید مدح را با طبیعت پیوند می‌دهد. وی به دلیل ورود به دربار غزنویان وملازمت دستگاه سلاطین و ممدوحان عصر خود در بسیاری از سفرها و جنگ­ها مناظر و مظاهر طبیعت را به چشم خود دیده و از نزدیک آن­ها را درک کرده است. وصف باغ­ها، کاخ­ها، سرزمین­ها و شهرها، شکارگاه­ها، بهار، زمستان و سردی هوا و بسیاری امور طبیعی دیگر، نشان از آن دارد که فرخی به طور محسوس و ملموس از طبیعت بهره برده است و این طبیعت گرایی و طبیعت دوستی او منشأ تصاویر بسیار زیبا و بدیعی در اشعار او شده و به طور عینی و قابل توجهی در تصویرپردازی و تخیلات شعری وی موثر بوده است. تصاویری که متأثر از امور طبیعی چون؛ گل و گیاهان، درختان، اجرام و پدیده‌های آسمانی، حیوانات، پرندگان، عناصر چهاگانه، بهار، خزان و زمستانبه وفور در شعر او دیده می‌شود. این‌ها مظاهری از طبیعتند که با احساسات لطیف و روحیه‌ی شاد شاعر پیوند خورده و شعر او را لطیف و زیبا کرده است. کاربرد فراوان امور و پدیده‌های طبیعی در شعر فرخی بیانگر این مسأله است که تصاویر شعری وی به شدت تحت تأثیر طبیعت و عناصر آن بوده است. از میان عناصر و مظاهر به کار رفته در تصاویر شعر وی گل‌ها و گیاهان و اجرام و پدیده‌های آسمانی بیشترین بسامد تصویری را دارند. بعد از طبیعت، اوضاع روزگار و محیط زندگی شاعر تأثیر چشم گیری بر تصاویر خیالی شعر فرخی داشته است. زندگی در دربار و مشاهده‌ی دربار پر زرق و برق محمود غزنوی، اشیا فاخر، مجالس، بزم‌ها، جشن‌ها، وصف جنگ‌ها از جمله عوامل محیطی هستند که نمود آشکاری در تصاویر شعری وی دارند. عناصر به کار گرفته شده در این زمینه ابزار و آلات جنگی، البسه و پارچه و سنگ‌های قیمتی و زیور آلات است که از این میان سنگ‌های قیمتی و ابزارهای جنگی بیشترین بسامد را شامل می‌شوند. اشاره‌ی شاعر به داستان‌ها و ادیان سامی، داستان‌های غنایی سامی و ایرانی، توجه به اساطیر ایرانی، علوم ادبی، نجوم و موسیقی از دیگر عناصر تصویر پردازی فرخی است که بسامد قابل توجهی از تصاویر شعر او را دربر می‌گیرد. بخشی مهمی از تصاویر شعری فرخی تحت تأثیر مضامین بزمی و خمری قرار گرفته است. در این زمینه مضامین بزمی بالاترین بسامد را دارند. البته ناگفته نماند که وی به زمینه‌ی انتزاعی خیال‌های شعری نیز توجه دارد؛ ایجاد تصاویری که از امور تجریدی و انتزاعی ترکیب شده در شعرش بسیار است و سهم قابل توجهی در تصویرسازی شعر فرخی دارد. علاوه بر این بدن و اعضای آن، اعیاد، جشن‌ها و اصطلاحات مذهبی و جاها و مکان‌ها بخش گسترده‌ای از تصاویر را به خود اختصاص داده‌اند. بسامد بالای این گونه امور و پدیده‌ها و تصاویر مربوط به آن‌ها در شعر فرخی بیانگر این مسأله است که صور خیال وی به طور چشم گیری تحت تأثیر طبیعت و محیط اطراف اوست. از میان عناصر تصویر ساز شعر وی اجرام و پدیده‌های آسمانی، گل‌ها و گیاهان، طبیعت، مفاهیم انتزاعی، اعضای بدن بیشترین بسامد را در شعر فرخی داشته است. عناصر و پدیده‌های تصویرساز در شعر فرخی که بعد از استخراج به ترتیب الفبایی تنظیم و مدخل بندی شده است که برجسته‌ترین عناصر و پدیده‌های تصویر سازی در جدول زیر دسته بندی می‌شوند:
جداول فراوانی عناصر تصویر ساز شعر فرخی

 

 

ردیف

 

عناصر زمینه ساز تصویر

 

تعداد کل تصویر هر زمینه

 

نام عناصر زمینه ساز تصویر و بسامد آنها

 

 

 

۱