تازیانه ها بر پشت انسان محترم و ارجمند تاب خورد، حال اینکه تازیانه زننده خود فرومایه ترین افراد است. و با قرار دادن تصاویری از شکم های گرسنه بینوایان در مقابل شکم های سیر ثروتمندان، قصد دارد به انتقاد از تناقض و فاصله طبقاتی شدید در جامعه معاصر عراق بپردازد:
و باتت بطونٌ ساغبات علی طوی و اتخمت الأخری بطیب المطاعمِ
(همان)
چه شکم هایی که با گرسنگی شب را گذراندند و حال اینکه شکم های دیگر از خوردن غذا های لذیذ دچار سوء هاضمه شد ند. و اظهار می کند که هزاران تن در رنج و زحمت به سر برده تا یک نفر در رفاه و آسایش باشد:
أمن کدح آلافٍ تقیض تعاسه یمتع فرد بالنعیم الملازم
(جواهری، ۲۰۰۴: ۲ /۳۷۹)
آیا از زحمت هزاران نفر تیره روزی شان فراگیر می شود؟ یک تن پیوسته در نعمت و آسایش باشد؟
انتقاد جواهری از مسائل و مشکلات جامعه عراق و نیز جامعه جهانی به یک محور خاص محدود نمی شود هر چند اغلب آنها اهدافی مانند هم دنبال می کنند. این مسایل را می توان در محورهای سه گانه مظالم اجتماعی، خفقان سیاسی و استعمارگری جای داد .
فاصله طبقاتی یکی از شدیدترین مسائل جامعه عراق است که جواهری به شیوه های مختلف به نقد گزنده آن پرداخته است. او در قصیده مشهور «تنویمه الجیاع» که به گرسنگان عراق اختصاص داده است، این فاصله طبقاتی را با تمسخر بیان می کند:
نامی جیاع الشعب نامی حرستک آلهه الطعام
(همان)
« بخوابید ای گرسنگان ملت بخوابید. خدایان غذا (ثروتمندان) از شما پاسداری می کنند.»
نامی فإن لم تشبعی فی یقظه فمن المنام
« بخوابید که اگر در بیداری سیر نشدید در خواب سیر می شوید.»
نامی علی زبد الوعود یداف فی عسل الکلام
(همان)
« بخوابید بر وعده های دروغینی که با سخنان عسل گونه ترکیب می شود.»
نامی علی تلک العظا ت الغر من ذاک الإمام
(همان)
«بخوابید. بر آن اندرز های زیبایی که از آن پیشوای دروغین) است.»
یوصیک أن تدعی المبا هج و اللذائذ للئام
(جواهری، ۲۰۰۴: ۴/۶۱۰ – ۶۱۲)
« به شما سفارش می کند که شادیها و لذتها را برای فرومایگان وا گذارید.»
نامی فإن صلاح أمر فاسد فی أن تنامی
(جواهری، ۲۰۰۴: ۴/۶۱۰ – ۶۱۲)
« بخوابید که صلاح کار (وضعیت خواب) در این است که بخوابید.»
شاعر قصد تأثیر در توده های گرسنه ای را دارد که تسلیم سرنوشت شده، به خواری و محرومیت تن در داده اند. او خواهان این است که عواطف و احساسات نومید آنها را برانگیزد، مردمی که قربانی حاکمان خود کامه خود شده اند. از این رو، لزوم قیام بر ضد چنین حاکمانی را یاد آور می شود.
۳ ـ ۷ ـ دیدگاه های حماسی، سیاسی ـ اجتماعی جواهری
اشعار حماسی سیاسی ـ اجتماعی به عنوان یکی از نیرومندترین و زنده ترین جریان های ادبی معاصر عرب و به ویژه عراق، در پی افزایش ظلم و ستم حکومت ها و استعمارگران با هدف مبارزه و مقاومت در مقابل استبداد و به امید بر طرف شدن ریشه ها و عوامل نابسامانی های اجتماعی شکل گرفت. این اشعار آیینه ی تمام نمای دردها و رنج ها، پیکار و پایداری، آزادی و بیانگر معضلات اجتماعی اقشار مختلف جوامع بشری است که شاعران زیادی از جمله محمد مهدی جواهری، منادیان حقیقی آن به شمار می آیند.
جواهری از مشهورترین شاعران معاصر در کشورهای عربی است که پیوند عمیقی با جامعه خود برقرار ساخته، سروده های بسیاری در نقد مسایل اجتماعی از خود به یادگار گذاشته است
۳ ـ ۸ ـ گرایش های سیاسی جواهری
وی بزرگ‌ترین شاعر عراقی در میان نسل خود محسوب می‌شود و برترین شاعری است که به شیوه کلاسیک و سنّتی، زندگی پراضطراب عراق را به تصویر کشیده و باعث گسترش شعر سیاسی ماندگار در عراق شده است. او در شعر نیز، همانند زندگی‌اش، نگران مسائل سیاسی عراقِ معاصر بود (جیوسی،۲۰۰۱: ج ۱: ۱۹۷٫)
تحصیلات سنّتی، که در نظر وی تنها راه تسلط بر ظرافتهای زبان عربی است، همراه با احاطه بر شعر شاعرانی چون ابوتمّام ، بُحتری متنبی، و تأثیرپذیری از فرهنگ قرآن کریم و نهج‌البلاغه و نیز پرورش یافتن در شهر نجف، که فرهنگ شیعه در آن تداوم دارد، از جواهری شاعری یگانه و ممتاز ساخته است (جبرا ابراهیم جبر، ا۱۹۸۲: .۲۵٫)
به نظر محمدمصطفی بدوی، ص ۶۲)، راهی را که معروف رُصافی ، شاعر آزادی، در بیان مسائل اجتماعی و سیاسی در شعر آغاز کرده بود، جواهری به شیوه‌ای دیگر و به شکلی گسترده‌تر و چشمگیرتر ادامه داد. رصافی نیز از شباهت بین جواهری و خودش آگاه بود و در یکی از اشعارش، که جواهری را مخاطب قرار داده است، اذعان کرده که جواهری جانشین اوست (رصافی، ۲۰۰۰، ج ۳: ۱۲۲ـ۱۲۳)
۳ ـ ۹ ـ جواهری شاعر مناسبات
ناقدان، جواهری را شاعر مناسبت ها نامیده‌اند (جبرا ابراهیم جبرا، ۱۹۸۲: ۸ ـ۹).
با اینکه شعر مناسبت در بهترین نمونه‌هایش، بیانگر تجربه‌ای عینی و بیرونی است، جواهری این تجربه را چنان با احساس و عاطفه خود می‌آمیزد که شعر از حالت شخصی خارج می‌شود و احساس خواننده با احساس شاعر یکی می‌شود. بهترین نمونه آن را در شعر «أخی جعفر»، که برای شهادت برادرش سروده است، می‌توان دید (جیوسی، ۲۰۰۱، ج ۱: ۱۹۹).
۳ ـ ۱۰ ـ ساختار شعری جواهری
شعر جواهری از حیث شکل و ساختار همان شعر سنّتی عرب است، اما زبان شعر وی بسیار قوی و غنی است. واژگان شعر وی با دقت و وسواس انتخاب شده‌اند، لحن اشعار سیاسی وی غالباً خطابی است و در اشعاری مانند ” أَطبقْ دُجی’ ” از شگردهای خطابه و سخنرانی به‌خوبی استفاده کرده‌است. (بدوی، ص ۶۴ـ۶۵)
به نظر جبرا ابراهیم جبرا (ص ۲۴) لحن خطابی اشعار سیاسی جواهری در تاریخ‌ادبیات عرب نادر و کم‌نظیر است. در اشعار برجسته و معروف او تصاویر متراکم و فشرده، همراه با وزنی مناسب و استوار و لحنی دلنشین و سرشار از هیجان باعث می‌شود که شعرش به لحاظ سبکی و از نظر تأثیرگذاری و برانگیختن عواطف خواننده منحصر به‌فرد باشد، به عنوان نمونه شعر ” أطبق دُجی’ ” ، با اینکه از نظر شکل و زبان، شبیه اشعار قُدماست، اما ویژگیهای مذکور باعث شده است که شعری نادر و منحصر به‌فرد باشد (جیوسی، ۲۰۰۱، ج ۱: ۱۹۸)
۳ ـ ۱۱ ـ شعر سیاسی جواهری و انتقاد گزنده وی از رهبران
نگرش سیاسی جواهری منحصر به عراق معاصر نیست؛ وی در برخورد با مسئله فلسطین، تا قبل از ۱۳۲۷ ش/۱۹۴۸ برجسته‌ترین شخصیتی بود که به ضعف بنیان های سیاسی اعراب توجه کرد و با لحنی دردناک از آن انتقاد نمود. او در نخستین شعرش در باره فلسطین (به نام” فلسطین الدامیه “، ۱۹۲۹)، از یک سو اعراب را به مبارزه عملی و نظامی با صهیونیست ها ترغیب می‌کند و از سویی دیگر، سستی رهبران عرب و اعتماد بیش از حد عربها به بریتانیا را عامل اصلی بدبختی آنها می‌داند ( سلیمان، ۱۳۷۶ : ۹۵ـ۹۶) او در اشعار ” ذکر وعد بالفور “، و ” الیأسُ المَنشود ” بی‌پروا به انتقاد از رهبران کشورهای عرب می‌پردازد و آنها را ابزاری بی‌اراده در دست غرب معرفی می‌کند (جواهری، ۱۹۸۰، ج ۲: ۱۲۹)
در مضامین غنایی، نظیرِ وصف معشوق و طبیعت، اشعار او غالباً خشک، تصنعی، عامه‌پسند و خالی از هر نوع نوآوری است. تنها شعر غنایی وی، که از این قاعده مستثنا ست، ” آفرودیت ” است که شعری ساده و صمیمی است (جواهری، ۱۹۸۰، ج ۲: ۱۵۵)
شعر ” اللاجئه فی العید “، که در ۱۳۳۰ ش/۱۹۵۱ سروده شده، گزارشی است ترحم‌انگیز از زن فلسطینی جوانی که خانواده‌اش را صهیونیستها کشته‌اند و او برای تأمین زندگی برادر کوچکش به خود فروشی کشیده می‌شود. جواهری در این شعر، با تأثیر آشکار از امیل‌زولا، کوشیده کاربرد روایت را در شعر سیاسی تجربه کند (جواهری، ۱۹۸۰، ج ۴: ۱۱۵).
جواهری در موضوعاتی نظیر مدح، وصف و مرثیه برای بزرگانی نظیر حافظ ابراهیم ، شوقی ، رُصافی، اشعار بسیاری دارد (جواهری، ۱۹۸۰، ج۲: ۱۱۹،) اما در نظر ناقدان، شعر وی، نقطه اوج شعر سیاسی در عراق است (فاخوری، ص ۵۰۷)
۳ ـ ۱۲ ـ تاثیر جواهری بر دیگر شاعران
جواهری با استادی تمام توانسته است به شعرهای سیاسی، عاطفه و دیدگاهی انسانی ببخشد و همین امر، بیشترین تأثیر را بر بدر شاکر السیاب، یکی از بنیان‌گذاران شعر آزاد عرب، و نسل پس از او داشته است، به شکلی که تندروترین و نوگراترین شاعران معاصر عرب او را به عنوان شاعری بی‌همتا و یگانه بازمانده موفق اسلوب کلاسیک و سنّتی شعر عرب پذیرفته‌اند (شفیعی کدکنی،۱۳۸۰: ۷۳)
از سال ۱۹۲۲، که جواهری اولین دفتر شعر خود را در بغداد منتشر کرد، چاپهای متعددی از دفاتر شعری و دیوان وی به جهان عرب معرفی شده است (عطیه ۱۹۹۸: ۶۳) اما کامل‌ترین آنها را وزارت فرهنگ عراق در چهار جلد، از ۱۹۷۳ تا ۱۹۸۰، منتشر کرده است. در ۱۹۸۹ برگزیده‌ای از اشعار عمربن ابی‌ربیعه ، شاعر مشهور عرب، و در ۱۹۹۱ منتخبی از اشعار عرب از دوره جاهلی تا دوره اموی را در دو جلد با عنوانِ الجمهره در دمشق منتشر کرد. (الجواهری ۱۹۸۰: ۳۹۴ـ۳۹۵) در ۱۳۷۸ ش/۱۹۹۹، دو جلد خاطرات وی، با عنوان مُذکَّراتی ، در بیروت به چاپ رسید. این کتاب علاوه بر اینکه بهترین مأخذ برای شناخت جواهری است، مروری است بر حوادث و تحولات سیاسی ـ اجتماعی حدود یک قرن عراق و جهان عرب.
جواهری در سال ۱۹۰۰م در نجف اشرف دیده به جهان گشود و در سال ۱۹۹۷م در دمشق دیده از جهان فرو بست.
۳ ـ ۱۳ ـ میهن دوستی جواهری
جواهری به وطن عشق می ورزید و با وجود وضعیت بحرانی عراق، آن را بسیار دوست می داشت، در نتیجه بسیاری از اشعارش را درباره وطن سرود اشعار او به عنوان سند تاریخی عراق و جهان عرب محسوب می شود سلمی الخضراء الجیوسی درباره او می نویسد: «نه شعر کلاسیکی عرب و نه شعر معاصر عرب، شاعری همچون جواهری را به خود ندیده که این گونه بتواند با سرزمینش و جهان عرب ارتباط برقرار کند و حوادث بزرگی را در شعرش ثبت کند. به همین سبب به شاعر مناسبات لقب یافته» (جیوسی، ۲۰۰۱: ۳۵۰) جواهری حتی در اشعارش از محیط اجتماعی و طرز زندگی سخن می گوید. در قصیده «الطبیعه العراقیه» نه تنها مناظر زیبای روستا های عراق را وصف می کند، بلکه ما را از راه های معیشت و زندگی آن ها و نحوه اخلاق و رفتار مردم آگاه می سازد (خوری، ۱۹۷۰: ۳۳۰).
راهنمای ﻧﮕﺎرش ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭘﮋوهشی درباره مقایسه مضامین اجتماعی اشعار مهدی اخوان ثالث و محمد مهدی جواهری- فایل ۲۲
