در این بخش به طور مختصر از مواد مختلفی که تاکنون به منظور بهسازی خاک­های ماسه­ای استفاده شده است، پرداخته می­ شود. مواد مورد استفاده به طور کلی شامل مورد ذیل است:
استفاده از مواد ضایعاتی
استفاده از الیاف طبیعی
استفاده از الیاف مصنوعی
استفاده از پلیمرها و مواد نفتی
۲-۲- استفاده از مواد افزودنی ضایعاتی به منظور بهسازی خصوصیات خاک های ماسه ای
تولید حجم عظیمی از مواد فرسوده با طول عمر بالا و عدم ارائه یک راه حل اصولی و صحیح برای دفن، بازیافت و یا استفاده بهینه، یکی از مسائل و مشکلات به وجود آمده در سال های اخیر می باشد. اضافه کردن مواد ضایعاتی علاوه بر بهبود خصوصیات خاک می تواند از دو دیدگاه دفع مواد ضایعاتی و کاهش هزینه های اجرایی نیز مورد بررسی قرار گیرد. در این تحقیق به چند مورد بطور خلاصه اشاره می­ شود.

۱-۲-۲- بهبود خصوصیات ماسه های تثبیت شده با سیمان و خرده شیشه ضایعاتی
نخستین بار در سال ۱۹۱۷ میلادی آمیس^[۲] مخلوط خاک-سیمان را به عنوان یک اختراع در فیلا دلفیای امریکا به ثبت رساند و پس از وی در سال ۱۹۲۲ میلادی سازمان بزرگراه های ایالت داکوتای جنوبی و آیووا و متعاقب آن در سال ۱۹۳۲ میلادی اداره راه کارولینای جنوبی این مخلوط را در تثبیت مسیر جاده ها و احداث بزرگراه ها به کار گرفت [۱].
در طول سال های ۱۹۴۰-۱۹۵۰ تحقیقاتی بر روی فاکتور های موثر خاک بهبود یافته متراکم شده در بستر راه ها انجام گرفت[۲]. سیمنتاسیون^[۳] به معنای عام آن سیمانی شدن و چسبیدن است و در مهندسی ژئوتکنیک به چسبیدن ذرات خاک به یکدیگر و ایجاد یک توده چسبنده و با مقاومت بیشتر اطلاق می شود. سیمانی شدن مصنوعی عموما در ارتباط با ماسه ها مورد بررسی قرار گرفته است. زیرا مصالح درشت تر مانند شن و ماسه های درشت دانه اصولا نیازمند به بهسازی نیستند و اغلب خصوصیات ژئوتکنیکی مطلوبی دارند به همین منظور برای بهسازی خاک با بهره گرفتن از سیمانی شدن مصنوعی آن، محققین بیشتر توجه را به ماسه ها و مصالح ریز دانه معطوف داشته اند[۳].
پس از اضافه شدن سیمان به خاک واکنش های مختلفی بین خاک و سیمان صورت می گیرد. مهمترین این واکنش ها در کوتاه مدت واکنش جانشینی یون های مثبت و واکنش تجمع-تراکم است. در این دو واکنش بافت خاک با تجمع ذرات در کنار یکدیگر به نوعی دانه بندی آن تغییر می کند و مقاومت آن افزایش می یابد. هرچه ذرات سیمان ریز تر باشند، هیدراتاسیون^[۴] بیشتر و برای مدت طولانی تر حتی تا سالیان دراز انجام می شود و این امر به افزایش مقاومت ترکیب سیمانی با زمان بر می گردد[۴].
دوپاس و پکر^[۵]در سال ۱۹۷۹، به مطالعه خواص استاتیکی و مکانیکی ماسه-سیمان به منظور بهسازی ماسه و اجتناب از خطر روانگرایی نشان دادند که با افزایش مقدار ماده سیمانی کننده بر چسبندگی خاک افزوده می شود و افزودن ۵ درصد سیمان پرتلند ۲۰۰-۳۰۰ کیلو پاسکال چسبندگی در خاک ماسه ای به وجود می آورد[۵].
در سال های اخیر برخی بررسی های آزمایشگاهی توسط وارتمن^[۶] و همکاران صورت گرفته است که امکان استفاده از شیشه خرد شده را برای بهبود خواص مهندسی ذرات درشت دانه و ماسه ای و مواد ساحلی مانند کائولین و ماسه بادی مورد ارزیابی قرار داده اند. مقاومت اصطکاکی ذرات دانه ای خاک با افزودن شیشه خرد شده به طور قابل ملاحظه ای افزایش می یابد و افزودن شیشه خرد شده برای بهبود خواص مهندسی سایر مواد ساحلی به صورت یک راهکار پیشنهاد می شود[۶].
در سال ۲۰۰۶ گراب^[۷] و همکاران به بررسی برخی از پارامترهای مکانیکی مخلوط خاک رسوبی و شیشه خرد شده پرداخته اند. این آزمایش ها بر روی ۱۰۰ درصد شیشه خرد شده، ۱۰۰ درصد مواد رسوبی و درصد های ۲۰/۸۰، ۴۰/۶۰، ۵۰/۵۰، ۶۰/۴۰ و ۸۰/۲۰ شیشه خرد شده (CG^[8]) و مواد رسوبی انجام شد. افزودن ۲۰ درصد CG باعث کاهش ۳۳-۶۷ درصدی رطوبت بهینه و افزایش KN/m³ ۱-۳ دانسیته خاک در تراکم استاندارد می شود و همچنین باعث بهبود کارایی خاک رسوبی می گردد. زاویه اصطکاک داخلی ماکزیمم ۳۹ درجه بوده که در مخلوط های مواد رسوبی و شیشه خرد شده (CG) با نسبت ۶۰/۴۰ و ۸۰/۲۰ به دست آمده است[۷،۸]. با توجه به این نکته که تثبیت و بهسازی خاک با بهره گرفتن از سیمان یکی از پر هزینه ترین روش های بهسازی خاک می باشد، لذا فکر به کار بردن مواد افزودنی دیگر و جایگزینی و استفاده از آن در این نوع بهسازی جهت بهبود خصوصیات خاک تثبیت شده و افزایش پارامترهای مقاومتی و همچنین کم کردن سیمان مصرفی و متعاقبا کاهش هزینه ها مورد توجه مهندسان ژئوتکنیک بوده است. در سال ۲۰۱۰ حق شناس و همکاران با بهره گرفتن از آزمایش های تراکم استاندارد و تک محوری محدود نشده، بهبود خصوصیات مهندسی ماسه ساحلی تثبیت شده با سیمان با اضافه کردن خرده شیشه ضایعاتی را مورد بررسی قرار دادند و نتیجه گرفتند که با بهره گرفتن از شیشه خرده ضایعاتی به عنوان ماده افزودنی به خاک می توان مقاومت و سایر پارامتر های مورد نظر را به صورت مطلوب کسب کرد و هم اینکه با توجه به ضایعاتی بودن شیشه از نظر اقتصادی هزینه های پروژه را کاهش داد. شیشه مورد استفاده در این تحقیق از شیشه های ضایعاتی و از ترکیب دو نوع شیشه ایمنی آبداده برای بدست آوردن دانه بندی مناسب استفاده گردیده است. شیشه ایمنی آبداده یا شیشه ایمنی پیش تنیده را بیشتر با نام شیشه سکوریت می شناسند. این شیشه ها با قطر های مختلف مانند ۳، ۵، ۶، ۱۰ میلیمتر جمع آوری شده و در دستگاه سایش لس آنجلس جهت خرد شدن ریخته شدند. پس از ۱۰۰۰ دور چرخیدن دستگاه، شیشه خرد شده خارج شده و با انجام دانه بندی ذرات با قطرهای مختلف در ظرف های جداگانه جهت استفاده دپو شدند.
برای ساخت نمونه ها ابتدا باید درصد مناسب سیمان و سپس درصد های مختلف شیشه انتخاب می گردیدند. مقدار سیمان موجود در مخلوط خاک-سیمان، به صورت درصدی از وزن و یا حجم خشک خاک بیان می شود، و مقدار آن به نوع خاک بستگی دارد. در مورد خاک های ماسه ای مقدار سیمان در درجه اول بستگی به درجه تخلخل خاک تثبیت شده دارد. به همین منظور با توجه به نوع خاک و مقدار حجمی سیمان مورد نیاز برای تثبیت مؤثر انواع مختلف خاک، در نهایت دو مقدار ۵ و ۷ درصد انتخاب شدند. با توجه به مطالعات قبلی، سه درصد وزنی مختلف ۲۰، ۴۰، ۶۰ برای افزودن شیشه خرد شده در نظر گرفته شد.
نتایج آزمایشهای آن ها به قرار زیر است:
با انجام آزمایش تراکم استاندارد مطابق شکل ۱-۲ مشاهده می شود که با افزایش مقدار شیشه مقدار رطوبت بهینه کاهش می یابد و مقدار وزن مخصوص خشک ماکزیمم افزایش می یابد.
شکل ۱-۲ نمودارهای تراکم مربوط به خاک تثبیت شده با ۵ و ۷ درصد سیمان [۹]
در شکل ۲-۲ تاثیر افزودن شیشه خرد شده بر مقاومت فشاری محدود نشده نمونه های ۷ روزه نشان داده شده است. با توجه به شکل مشاهده می شود که با زیاد شدن مقدار شیشه خرد شده، مقاومت فشاری حداکثر مخلوط ها افزایش یافته و ضمنا شیب نمودار تنش-کرنش زیاد می شود و مدول ارتجاعی فشاری بالا می رود.
شکل ۲-۲ نمودارهای تنش-کرنش مربوط به خاک تثبیت شده با ۵ درصد سیمان در ۷ روز [۹]
سایر نتایج بدست آمده حاکی از آن است که با افزودن شیشه خرد شده به خاک ماسه ای با دانه بندی یکنواخت می توان به یک دانه بندی مناسب تو پر دست یافت که این امر سبب ایجاد پایداری در شبکه خاک می شود. همچنین به ازای یک درصد سیمان ثابت افزایش درصد شیشه باعث کاهش درصد رطوبت بهینه و افزایش وزن مخصوص خشک ماکزیمم می شود. افزایش شیشه به خاک باعث افزایش مقاومت فشاری آن می شود که این افزایش در درصد های بالاتر شیشه خیلی بیشتر است. همچنین کرنش متناظر با مقاومت فشاری ماکزیمم با افزایش درصد شیشه بیشتر می شود. وجود شیشه در نمونه های تثبیت شده با سیمان سبب افزایش شکل پذیری آن ها می شود که این شکل پذیری با افزایش درصد شیشه بیشتر می شود[۹].
۲-۲-۲- استفاده از لاستیک و کفپوش های لاستیکی ضایعاتی برای بهبود خواص خاک ماسه ای
در کشور های مختلف جهان سالیانه میلیون ها حلقه تایر فرسوده اتومبیل بعد از استفاده به عنوان زباله جمع آوری و انبار می گردد. تجزیه مواد پلیمری مانند لاستیک تایر به صورت طبیعی نیاز به مدت زمان بسیار طولانی دارد از اینرو، طی سال های اخیر روش های متعددی توسط محققین به منظور بازیافت و استفاده مجدد از تایر های فرسوده اتومبیل ها ارائه گردیده است. یکی از این روش ها تجزیه فیزیکی یه به عبارت دیگر جدا نمودن کناره ها و کف تایر از الیاف نخی و سیم های فلزی به کار رفته در آن و سپس خرد کردن قطعات آن ها در اندازه های مختلف می باشد. ذرات لاستیک تایر که به این ترتیب به دست می آیند کاربرد های مختلفی در صنایع مختلف دارند. یکی از این کاربردها، استفاده از مخلوط خاک و ذرات لاستیک تایر بازیافتی، به خاطر وزن کم و ظرفیت بالای جذب انرژی ناشی از ارتعاشات، در مسائل مهندسی ژئوتکنیک و ابنیه فنی می باشد. به همین علت به دست آوردن خواص و رفتار این مصالح می تواند کمک چشمگیری در استفاده از آن ها نماید.
درسال ۱۹۹۶ به منظور بررسی تقویت ماسه، فوس^[۹] و همکارانش در سال ۱۹۹۶، یک سری آزمایشات برش مستقیم بر روی مخلوط های ماسه و خرده تایر فرسوده انجام دادند. نتایج آزمایشات نشان داد که مهمترین عوامل موثر بر مقاومت برشی مخلوط، درصد خرده های لاستیک و وزن واحد حجم مخلوط می باشد[۱۰].
در سال ۲۰۰۵، هاتف^[۱۰] و همکاران یک سری مدل های آزمایشگاهی برای تحقیق در مورد استفاده از خرده های لاستیک فرسوده جهت افزایش باربری ارائه نمودند. نتایج آزمایشات حاکی از آن بود که افزودن خرده های لاستیک به ماسه، باعث افزایش نسبت ظرفیت باربری کالیفرنیا (C.B.R)، بسته به درصد خرده لاستیک و نسبت اضلاع آن ها، می گردد[۱۱].
اتم^[۱۱] درسال ۲۰۰۵ یک سری آزمایشات برش مستقیم جهت بررسی تاثیر افزودن خرده های لاستیک بار خواص فیزیکی ماسه ها انجام داد که نتایج آن حاکی از افزایش زاویه اصطکاک داخلی و مقاومت برشی ماسه ها با افزودن خرده های لاستیک بود[۱۲].
در سال ۲۰۰۶ به منظور بهبود پارامتر های دینامیکی خاک ها در کرنش های کم بر روی مخلوط ماسه و خرده های لاستیک، پاماکو^[۱۲] و همکاران یک سری آزمایش­های کنترل شده انجام دادند. نتایج تحقیق نشان دهنده افزایش همزمان مدول برشی و ضریب میرایی نمونه های ماسه به ازای یک حجم بهینه از خرده های لاستیک بود[۱۳].
در سال ۲۰۱۰ نخعی و همکاران با ترکیب خاک ماسه ای با مقدار کمی رس و سیلت با خرده های لاستیک، سعی در بهبود خواص خاک ماسه ای داشتند. بر روی مخلوط های ماسه با درصد های مختلف لاستیک آزمایش های تراکم انجام گردید، و مقادیر دانسیته ماکزیمم خشک و رطوبت بهینه برای هر یک از درصد های لاستیک به دست آمد. پس از بدست آمدن مقادیر فوق با توجه به حجم قالب در آزمایش های برش مستقیم و سه محوری سیکلی مقادیر ماسه، آب و درصد وزنی ذرات لاستیک مربوط به هر آزمایش بدست آمده و نمونه ها با درصد رطوبت بهینه و دانسیته ماکزیمم در قالب آزمایش مربوطه متراکم گردیده اند.
نتایج آزمایش­های آن ها به قرار زیر است:
با توجه به شکل ۳-۲، نتایج آزمایش­های تراکم نشان دهنده آن است که با افزایش درصد لاستیک، دانسیته خشک ماکزیمم کاهش یافته در حالیکه درصد رطوبت بهینه افزایش می یابد. دلیل اصلی این پدیده جایگزین شدن ذرات سبک تر لاستیک به جای ذرات خاک می باشد. همانطور که در شکل ۴-۲ مشاهده می­ شود، با بهره گرفتن از آزمایشات برش مستقیم مشخص شد که در تنش های نرمال ۱ و ۱/۵ کیلوگرم بر سانتیمتر مربع مقاومت برشی نمونه با افزایش درصد لاستیک کاهش می یابد در حالی که در تنش نرمال ۰/۵ کیلوگرم بر سانتیمتر مربع، مقاومت برشی در ابتدا افزایش و سپس کاهش می یابد. همچنین با افزایش درصد لاستیک زاویه اصطکاک داخلی کاهش می یابد که این با توجه به کوچکتر بودن اندازه ذرات لاستیک نسبت به ذرات خاک قابل توجیه است.
شکل ۳-۲ مقادیر دانسیته خشک ماکزیمم و درصد رطوبت بهینه [۱۴]
شکل ۴-۲ مقادیر مقاومت برشی برحسب درصد لاستیک و تنش نرمال [۱۴]
باتوجه به شکل ۵-۲، نتایج آزمایش­های سه محوری سیکلی حاکی از آن است که در یک دامنه تنش انحرافی ثابت، با افزایش درصد لاستیک مقادیر کرنش پلاستیک نمونه، افزایش می یابد.
شکل ۵-۲ نمودار تغییر مکان-سیکل [۱۴]
با مشاهده نمودار های اضافه فشار آب منفذی مطابق شکل ۶-۲، مشاهده شد که در یک دامنه تنش انحرافی ثابت، دامنه اضافه فشار آب حفره ای با افزایش درصد لاستیک کاهش می یابد. همچنین در یک دامنه تنش انحرافی با افزایش درصد لاستیک شیب منحنی های اضافه فشار آب حفره ای افزایش می یابد[۱۴].
شکل ۶-۲ نمودار فشار آب منفذی-سیکل [۱۴]
درسال ۲۰۱۰ مهدی پور و همکاران با بهره گرفتن از کفپوش های ضایعاتی و ماسه تقریبا یکنواخت، CBR ماسه را بهبود بخشیدند. ماسه استفاده شده در این تحقیق نسبتا یکنواخت بوده است. تراشه های به کار رفته در این تحقیق، مطابق شکل ۷-۲، از کف پوش های ضایعاتی انتخاب شده است که مقادیر قابل ملاحظه ای از این کف پوش ها هم در زمان تولید و هم بعد از استفاده از دور مصرف خارج می شوند. عرض تراشه ها ۰/۵ و ۱ سانتیمتر می باشد.
شکل ۷-۲ دو نوع تراشه با ابعاد مختلف، (a) عرض ۰/۵ سانتیمتر، (b) عرض ۱ سانتیمتر [۱۵]
ماسه غیر مسلح و مخلوط ماسه-خرده کف پوش با درصد های حجمی مختلف و نسبت طول به عرض های متفاوت تراشه ها در دو تراکم مورد آزمایش قرار گرفتند. نتایج نشان داد که درصد حجمی کف پوش ها، تراکم مخلوط و نسبت ابعاد کف پوش ها پارامتر های تاثیر گذار بر CBR مخلوط ماسه-خرده کف پوش می باشند. به طوری که مطابق شکل ۸-۲، با افزایش درصد تراشه ها و افزایش تراکم مخلوط مقدار CBR مخلوط افزایش می یابد. برای نسبت ابعاد در نظر گرفته شده در این تحقیق، برای یک عرض ثابت با افزایش طول تراشه مقدار CBR افزایش یافته است[۱۵].
شکل ۸-۲ نتایج CBR برای مخلوط های حاوی تراشه های به عرض ۰/۵ سانتیمتر و درصد های حجمی متفاوت [۱۵]
۳-۲- تسلیح خاک ماسه­ای با بهره گرفتن از الیاف طبیعی
با عبور از قرن بیستم، و اتمام منابع تجدید ناپذیر، نیاز به مصالحی که دوستدار محیط زیست هستند بیشتر احساس می شود. تحقیقات زیادی در کشور های مختلف بر خواص مکانیکی و عملکرد فیزیکی مصالح تسلیح شده با الیاف طبیعی صورت گرفته است. الیاف طبیعی مانند الیاف خرما، کتان، سیسال، کنف، بامبو و نارگیل علاوه بر این مزایا دارای برتری های دیگری همچون هزینه کمتر، فراوانی منابع و زیست تجزیه پذیر بودن آن ها می باشد.
۱-۳-۲-اصلاح ماسه با بهره گرفتن از الیاف کاه جو و کنف
اخوت و همکاران در سال ۲۰۱۰ با بهره گرفتن از خاک ماسه ای استاندارد و الیاف بریده شده کاه جو و رشته های الیاف کنف به عنوان مسلح کننده استفاده کردند. الیاف مورد آزمایش در دسته الیاف ساقه ای قرار میگیرند. این الیاف با درصد وزنی ۱، ۱/۵و ۲ درصد وزن خشک خاک، با خاک مخلوط شدند. الیاف علاوه بر استفاده به صورت توزیع تصادفی در خاک، به طول های ۱۰-۱۲ میلی متر، ۱۸-۲۰ میلی متر، ۲۸-۳۰ میلی متر نیز بریده شده و در یک درصد وزنی خاص جهت بررسی اثر طول به مخلوط اضافه گردیدند. نتایج آزمایش های آن ها از قرار ذیل است:
نتایج آزمایش تراکم به روش پروکتور استاندارد روی خاک غیر مسلح و مسلح با الیاف در درصد وزنی خشک خاک ۱، ۱/۵و ۲ نشان می دهدکه با افزایش میزان الیاف، درصد رطوبت بهینه افزایش می یابد که می توان علت آن را ظرفیت بالای جذب آب الیاف نسبت به خاک اطرافش دانست. همچنین افزایش میزان الیاف، باعث کاهش وزن مخصوص خشک حداکثر می شود و دلیل آن می تواند چگالی کمتر الیاف در مقایسه با دانه های خاک و مانعی برای نزدیک شدن دانه های خاک به هم باشد.
با بهره گرفتن از آزمایش برش مستقیم مشخص شد که در محدوده رطوبت ۱۱-۱۲ درصد با افزایش میزان الیاف کاه جو و کنف تا ۲ درصد وزنی، مقاومت برشی افزایش یافته است. در تنش نرمال ۵۰ کیلوپاسکال، بیشترین رشد مقاومت برشی برای کاه جو تا ۲۶ درصد و برای الیاف کنف تا ۴۷ درصد نشان داده شده است. همچنین در تمام ترکیب های آزمایش با افزایش تنش نرمال، افزایش مقاومت برشی مشهود است. با افزایش میزان الیاف تا ۱/۵ درصد، مقاومت برشی افزایش و بعد از آن کاهش می یابد. در تنش نرمال ۵۰ کیلو پاسکال، برای الیاف کاه جو تا ۲۸ درصد افزایش مقاومت برشی و در کنف ۴۵ درصد افزایش مشاهده شد. علت کاهش مقاومت برشی نیز می تواند ناشی از تمایل به توده شدن الیاف کنف در ۲ درصد وزنی و عدم امکان به دست آوردن مخلوط کاملا یکنواخت بیان کرد که در اثر آن در سطح برش، سهم الیاف و خاک در کنترل گسیختگی یکسان نخواهد بود. بررسی تاثیر الیاف بر پارامتر های مقاومت برشی، چسبندگی و زاویه اصطکاک داخلی، رفتار غیر خطی و متغیری را نشان داد. این نتیجه بیان گر این مطلب است که پارامترهای چسبندگی و زاویه اصطکاک داخلی تنها از درصد وزنی الیاف تاثیر نمی پذیرند و باید مجموعه خصوصیات الیاف، خاک، تغییرات رطوبت و میزان الیاف را جهت دریافت رفتار واقعی خاک دخیل دانست. تغییرات مقاومت برشی نسبت به درصد الیاف در رطوبت های مختلف، در شکل­های ۹-۲ تا ۱۱-۲ نشان داده شده است.

برای عمل به تعهدات داکار در جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۰، ستاد پی گیری برنامه آموزش برای همه با مسئولیت وزارت آموزش و پرورش در حوزه معاونت آموزش و پرورش عمومی تشکیل شد و مسئولیت اجرا، هماهنگی، پی گیری و ارزیابی اقدامات مربوط به مفاد اعلامیه آموزش برای همه را بر عهده گرفت و اقدامات زیر را به عمل آورد:

برای تسهیل زمینه های قانونی برنامه آموزش برای همه در کشور و تعیین ساختار اجرایی آن، گزارشی از روند برنامه آموزش برای همه از سال ۱۳۶۹تاسال۱۳۸۱ تهیه و از سوی وزیر آموزش و پرورش به رئیس جمهور ارائه شد. نتیجه بررسی های هیأت وزیران، تصویب مصوبه ای بود که به موجب آن لحاظ نمودن برنامه آموزش برای همه در برنامه های چهارم و پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور و ضرورت همکاری سازمان ها و وزارتخانه های ذیربط در اجرای برنامه آموزش برای همه مورد تأکید قرار گرفت. هم زمان با طرح موضوع در هیأت دولت، در وزارت آموزش و پرورش« کارگروه ملی» برنامه آموزش برای همه با حضور نمایندگان وزارتخانه ها و سازمان های زیر تشکیل گردید:
وزیر آموزش و پرورش، معاونان ذیربط سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت کشور، سازمان صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران، نماینده مرکز آمار ایران، رؤسای سازمان بهزیستی، سازمان ملی جوانان، مرکز امور مشارکت زنان نهاد ریاست جمهوری، کمیسیون ملی یونسکو در ایران، دفتر منطقه ای یونسکو، نماینده تشکل‌های غیر دولتی ذی ربط( به انتخاب وزیر آموزش و پرورش). رئیس کارگروه ملی، وزیر آموزش و پرورش و دبیر آن، معاون آموزش و پرورش عمومی است. در ذیل کارگروه ملی برنامه آموزش برای همه ، دبیرخانه‌ای ایجاد شد که در معاونت آموزش و پرورش عمومی فعالیت می نمود. دبیرخانه، کلیه امور مربوط به برنامه آموزش برای همه اعم از برنامه ریزی، سازماندهی، هماهنگی و… را بر عهده داشت. از جمله وظایف دبیرخانه، می توان به طراحی تشکیلات مربوط به برنامه آموزش برای همه ، تنظیم شرح وظایف و مسئولیت‌های هر بخش، تشکیل کمیته های فنی، هماهنگی فعالیت کمیته ها، برقراری ارتباط بین کمیته ها و گروه تلفیق و هماهنگی برنامه ها اشاره نمود.لازم به ذکر است که مدت اجرای برنامه ملی آموزش برای همه به مدت چهارده سال از سال۲۰۰۳-۲۰۰۲ تا ۲۰۱۶-۲۰۱۵ طی سه مرحله به اجرا در می آید. شروع این برنامه در کشور ما به صورت اجرا در استان ها و تدوین سند استانی برای آن از سال۸۳-۸۲ مصادف با ۲۰۰۵-۲۰۰۴ یا(۸۳-۸۲ شمسی) بوده است. که پس از دو سال برنامه ریزی در سال ۸۴-۸۳ برای اجرا به استان‌ها ابلاغ می شود. یعنی همزمان با برنامه توسعه چهارم دومین برنامه ملی آموزش برای همه در استان‌ها اجرا شده است. در مرحله ی اول برنامه، کشور در گیر دوران بازسازی بوده و تقریباً مجالی برای پرداختن به این موضوع به صورت جدی نبوده است. مرحله ی سوم نیز از سال ۲۰۱۲-۲۰۱۱(۹۰-۸۹) شمسی شروع شده و در سال ۲۰۱۶-۲۰۱۵ مصادف با(۹۴-۹۳) در جهان به پایان می رسد(یونسکو، ۸۳).
ساختار اجرایی برنامه آموزش برای همه در قالب نمودار زیر طراحی گردید:
ساختار اجرایی برنامهE.F.A در ایران
شورای ملی برنامهE.F.A
دبیرخانه شورای ملی
( معاونت آموزش و پرورش عمومی)
گروه تلفیق و هماهنگی برنامه ها
کمیته تدوین گزارش اقتصادی و اجتماعی جامعه
کمیته آموزش کودکان خارج از مدرسه
کمیته آموزش بزرگسالان و سواد آموزی
کمیته آموزش های خاص
کمیته آموزش و پرورش راهنمایی
کمیته آموزش و پرورش ابتدایی
کمیته
آموزش و پرورش پیش از دبستان
کمیته تجهیزو تأمین منابع
منبع:( سند استانی برنامه ملی EFA، ۱۳۸۳)
۲-۲۰-۲-۵) استراتژی‌ها:
برای دست یابی به اهداف مذکور، دولت ها، سازمان ها، مؤسسه ها و انجمن هایی که در اجلاس جهانی آموزش برای همه حضور یافتند خود را متعهد به موارد زیر دانسته اند:
اول- تعهداتی قوی در سطح ملی و بین المللی را برای آموزش برای همه بسیج کنیم. برنامه های عمل ملی برای مقاصد فوق تهیه کنیم و سرمایه گذاری در آموزش پایه(ابتدایی و راهنمایی) را به میزان قابل ملاحظه ای تقویت نماییم. چارچوب عمل به تعهد جمعی(سند داکار۲۰۰۰) بیان گر این است که پیشرفت در تحقق اهداف برنامه آموزش برای همه وابسته به اقداماتی است که در داخل کشورها انجام می شود.
در درجه اول دولت ها باید تعهداتی را بپذیرند و منابع و امکانات کافی را برای بخش های مختلف آموزش پایه پیش بینی نمایند. در بسیاری از کشورها، این امر:
اولاً نیازمند افزایش سهم آموزش از درآمد ملی و بودجه کشور بوده.
ثانیاً لازم است اعتبار تخصیص یافته به نحو مؤثرتری هزینه گردد.
بسیج سایر منابع از جمله سطوح مختلف دستگاه های دولتی و سازمان های غیر دولتی نیز مورد توجه قرار می گیرد. کمک های بیشتر از سازمان های بین المللی نیز مورد نیاز می باشد. آن ها می بایست بخش بیشتر منابع خود را به آموزش پایه اختصاص دهند.
دوم- سیاست های آموزش برای همه را در چارچوب یک عرضه پایدار و کاملاً یکپارچه که پیوندهای روشن با راهبردهای از میان برداشتن فقر و پیشبرد توسعه داشته باشد را، ترویج و تشویق کنند. آموزشی که با مراقبت از طفل بسیار خردسال و سپس آموختن به او از یکی دو سال بعد از تولد آغاز ودر سراسر دوران زندگی ادامه می یابد، اهمیت محوری در قدرت بخشیدن به فرد و از میان برداشتن فقر در خانواده ودر سطح جامعه محلی و توسعه گسترده تر اجتماعی و اقتصادی دارد.
سوم- دخالت و مشارکت متعهدانه جامعه مدنی در تصمیم گیری، برنامه ریزی، اجرا و نظارت بر راهبردهای توسعه آموزشی را تضمین نمایند. حیطه ی عمل گسترده‌تری باید به یادگیرندگان، آموزگاران، والدین، جوامع محلی، سازمان های غیر دولتی و جامعه مدنی داده شود. جامعه محلی، در شناسایی موانع اهداف آموزش برای همه و ایجاد راهبردهایی برای کاهش آن دارای تجربه های زیادی هستند. چنین مشارکتی صرفاً به تأیید تصمیمات و برنامه ها محدود نمی شود، بلکه تمام سطوح تصمیم گیری، برنامه ریزی، اجرا، نظارت و ارزشیابی را در بر می گیرد. این امر سبب انعطاف در شیوه های مدیریت خواهد شد.
چهارم- به پدید آوردن راهبری و مدیریت آموزشی پاسخگو، مشارکت آمیز و مسئولیت پذیر مبادرت ورزند. مدیریت مشارکت آمیز یعنی ایجاد انعطاف بیشتر در شیوه های متمرکز مدیریت از سطوح بالا به پایین که تصمیمات در آن بیشتر از راه مشارکت گرفته می شوند. این تمرکز زدایی نباید به توزیع غیر عادلانه و نامتوازن منابع منجر گردد. لازم است در استفاده از منابع موجود انسانی و مالی بهره وری بیشتری به عمل آید و برای عوامل آموزشی در مناطق و مدارس برنامه های آموزشی تخصصی تهیه و اجرا گردد.
پنجم- نیازهای نظام آموزشی را که از مناقشات، بلاهای طبیعی و بی ثباتی آسیب دیده اند، برآورده ساخته و برنامه های آموزشی را به گونه ای اجرا و هدایت کنند که مشوق تفاهم متقابل ، صلح و مدارا بوده و به جلوگیری از خشونت و نزاع منجر شوند. مناقشات، بی ثباتی و بلایای طبیعی مانع بزرگی برای تحقق اهداف آموزش برای همه هستند. باید توان دولت و جوامع محلی تقویت شوند تا نیاز های آموزشی در شرایط بحران و پس از آن در ارتباط با کودکان و بزرگ سالان به طور سریع ارزیابی و فرصت های یادگیری در یک محیط امن اعاده شوند و مراکز آموزشی که ویران شده و یا آسیب دیده اند، بازسازی شوند. باید حرمت و حفاظت مدارس به عنوان پناه گاه در مناطق رعایت شود. برنامه های آموزشی باید به گونه‌ای طراحی شوند که احترام به حقوق بشر، تفاهم، مدارا، و دوستی را ترویج کنند و تنوع فرهنگی و قومی را مد نظر قرار دهند.
ششم- راهبردهای یکپارچه ای را برای برابری جنسیتی در امر آموزش به اجرا گذاشته به نحوی که در آن‌ها نیاز به تغییر نگرش ها، ارزش ها و رویه های مورد قبول و شناخت باشد. دست یابی به آموزش برای همه نیاز بدان دارد که تعهد و اولویت در سطوح بالا به برابری جنسیتی داده شود. بایستی اقدامات مشخصی برای از میان برداشتن تبعیض ناشی از نگرش ها و رویه ها ی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی موجود انجام گیرد. برابری جنسیتی به معنای نادیده گرفتن تفاوت های جنسیتی نیست بلکه باید به دختران و پسران آگاهی های لازم در مورد نقش جنسیتی خود داده شود. در محیط های آموزشی، محتوای آموزشی، فرایند تدریس و کار با کودکان باید برابری و احترام به کودکان و نوجوانان تقویت شود.
هفتم- برنامه های آموزشی و اقداماتی را با قید فوریت و اضطراری بودن آن‌ها برای مبارزه با بلای عالم‌گیر ایدز اجرا کنند. بیماری ایدز اثرات سوء جدی در عرضه و تقاضا و کیفیت آموزش دارد. این وضعیت نیاز به توجه فوری از سوی دولت‌ها، جامعه‌ی مدنی و جامعه بین المللی دارد. این بیماری فرصت‌های تحصیل را از نوجوانان و معیشت را از بزرگ سالان سلب می کند. می بایست به کودکان و نوجوانان که بر اثر این بیماری والدین خود را از دست داده اند، توجهی خاص شود. لازم است از آموزگارانی که به این بیماری مبتلا هستند، حمایت شود و آموزش مهارت های زندگی که بر جنبه های پیشگیری تأکید دارند، در برنامه های درسی دیده شود.
هشتم- محیط های آموزشی امن، سالم و فراگیری که امکانات به طور عادلانه در اختیارشان باشد، ایجاد کنند. به طوری که نتایج عالی در یادگیری به دست دهد و سطوح دستاورد یادگیری و تحصیل برای همه دانش آموزان در آن ها به روشنی معلوم و تعریف شده باشد.
کیفیت یادگیری باید در قلب آموزش برای همه جا داشته باشد. کیفیت آموزش متکی بر وجود امکانات و تسهیلات آموزشی، آموزگاران با انگیزه و با صلاحیت های حرفه ای مناسب، برنامه درسی غنی که در دسترس همگان قرار دارد، می باشد. محیط آموزشی امن از نظر بهداشتی محیطی است که دارای آب سالم و کافی، تجهیزات مناسب بهداشتی، دسترسی به خدمات بهداشت و تغذیه می باشد. این محیط از نظر روانی نیز سلامت روانی، اجتماعی و عاطفی آموزگاران و دانش آموزان را تقویت می کند. محتوا و روش‌های آموزش به کسب دانش، نگرش و مهارت های زندگی که برای عزت نفس و تندرستی و امنیت شخصی مورد نیاز هستند، منجر می گردند. هدف های آموزشی روشن، شفاف و مناسب با نیازهای فرد و جامعه باشد. ارزیابی مؤثر از دستاوردهای یادگیری صورت گیرد. یعنی این که مشخص شود آن چه آموخته شده تأمین کننده نیازهای در حال تغییر فرد و جامعه می باشد یا خیر.
نهم- باید شأن، روحیه و حرفه گرایی آموزگاران تقویت شود.
نقش اساسی در ترویج آموزش با کیفیت و مطلوب بر عهده آموزگاران است. هیچ برنامه ی آموزشیی بدون مشارکت و احساس تعلق فعالانه معلمان موفق نخواهد بود. باید به معلمان احترام گذاشت و شأن اجتماعی آنان را رعایت کرد. در به کار گیری معلمان باید توجه کافی به عمل آورد ودر جذب، نگهداری و آموزش آن‌ها درست عمل کرد. آن ها نیز باید از مسئولیت خود آگاه باشند و مسئولیت های حرفه ای خود را بپذیرند و مورد اعتماد نظام آموزشی، دانش آموزان و والدین آن ها باشند.
دهم- زیر ساخت های فن آوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی آماده شده و برای کمک به تحقق اهداف آموزش برای همه زمینه ی تسلط بر این فن آوری های نوین فراهم شود. فناوری های اطلاعات و ارتباطات(ICT)^[48] را باید با هزینه های قابل قبول و معقول برای پشتیبانی از اهداف برنامه آموزش برای همه ایجاد کرد. این فناوری ها در نشر دانش و یادگیری بهتر توان زیادی دارند. فناوری اطلاعات باید محرکی برای اجرای راهبردهای آموزشی باشند و در خدمت آن قرار گیرند نه این که خود هدف قلمداد گردند و برای تأثیر بیشتر با فن آوری های سنتی مانند کتاب ادغام شود. کاربرد فن آوری های اطلاعاتی نبایستی در جهت افزایش نابرابری های اجتماعی قرار گیرد. در به کارگیری آن باید ارزیابی همه جانبه انجام گرفته و نسبت هزینه به فایده آن محاسبه شود. به کارگیری آن در برنامه ریزی آموزشی مانند گردآوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل وضع موجود، محاسبه شاخص ها، هدف گذاری هاو قوت بخشیدن به سیستم های مدیریتی از سطح وزارت خانه تا مناطق توصیه می شود. رسانه های خبری نیز باید در ایجاد و تقویت مشارکت بین بخشی دخالت داده شوند و پوشش اطلاعاتی در مورد موضوع و برنامه ها ایجاد گردد.
یازدهم- پیشرفت به سوی اهداف و راهبردهای آموزش برای همه ، در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی ارزیابی شود. رسیدن به اهداف آموزش برای همه مستلزم تعیین اولویت ها، سیاست گذاری ها، تعیین اهداف و شاخص های پیشرفت، تخصیص منابع، نظارت بر چگونگی جریان امور و ارزیابی های کمی و کیفی است. بنابراین بایستی میزان پیشرفت برنامه ها، موفق بودن راهبردها، نحوه هزینه کرد اعتبارات، نحوه مشارکت مدنی و… مورد ارزیابی قرار گیرد و بر اساس آن برنامه ها و فعالیت ها و اقدامات بر مبنای بازخوردهایی که از نتایج ارزیابی ها به عمل می آید مورد بازنگری، اصلاح و تکمیل قرار گیرد.
دوازدهم- تلاش شود تا بر اساس سازوکارهای موجود پیشرفت به سوی آموزش برای همه تسریع شود.
۲-۲۰-۲-۶) معرفی گروه‌های هدف برنامه در ایران:
الف)گروه هدف پیش از دبستان:
این گروه شامل کودکان ۵ ساله ای است که دوره آموزش پیش از دبستان را در قالب دوره آمادگی یک ساله و به صورت اختیاری طی می کنند. در این دوره سعی بر آن است تا قابلیت های جسمانی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی کودکان تقویت گردد.
ب)گروه هدف آموزش پایه:
دوره آموزش و پرورش ابتدایی: این دوره اولین دوره رسمی در ساختار نظام آموزشی است که طول مدت آن ۵ سال است و کودکان ۱۰-۶ ساله، لازم التعلیمان این دوره را تشکیل می دهند. هدف از اجرای این دوره انتقال مفاهیم پایه به دانش آموزان و ایجاد توانمندی های لازم در آنان می باشد.
ج)دوره آموزش و پرورش راهنمایی تحصیلی:

اى نکوهش کننده دنیا، که خود به غرور دنیا مغرورى و با باطل‏هاى آن فریب خوردى خود فریفته دنیایى و آن را نکوهش مى‏کنى آیا تو در دنیا جرمى مرتکب شده‏اى یا دنیا به تو جرم کرده است
کى دنیا تو را سرگردان کرد و در چه زمانى تو را فریب داد آیا با گورهاى پدرانت که پوسیده‏اند (تو را فریب داد) یا آرامگاه مادرانت که در زیر خاک آرمیده‏اند آیا با دو دست خویش بیماران را درمان کرده‏اى و آنان را پرستارى کرده و در بسترشان خوابانده‏اى درخواست شفاى آنان را کرده، و از طبیبان داروى آنها را تقاضا کرده‏اى در آن صبحگاهان که داروى تو به حال آنان سودى نداشت، و گریه تو فایده‏اى نکرد، و ترس تو آنان را سودى نرساند، و آنچه مى‏خواستى به دست نیاوردى، و با نیروى خود نتوانستى مرگ را از آنان دور کنى. دنیا براى تو حال آنان را مثال زد، و با گورهایشان، گور، خودت را به رخ تو کشید.

خوبیها و زیباییهاى دنیا:

همانا دنیا سراى راستى براى راست گویان، و خانه تندرستى براى دنیا شناسان، و خانه بى‏نیازى براى توشه‏گیران، و خانه پند، براى پندآموزان است. دنیا سجده‏گاه دوستان خدا، نمازگاه فرشتگان الهى، فرودگاه وحى خدا، و جایگاه تجارت دوستان خداست، که در آن رحمت خدا را به دست آوردند، و بهشت را سود بردند. چه کسى دنیا را نکوهش مى‏کند و جدا شدنش را اعلام داشته، و فریاد زد که ماندگار نیست، و از نابودى خود و اهلش خبر داده است و حال آن که (دنیا) با بلاى خود بلاها را نمونه آورد، و با شادمانى خود آنان را به شادمانى رساند. در آغاز شب به سلامت گذشت، امّا در صبحگاهان با مصیبتى جانکاه بازگشت، تا مشتاق کند، و تهدید نماید، و بترساند، و هشدار دهد، پس مردمى در بامداد با پشیمانى، دنیا را نکوهش کنند، و مردمى دیگر در روز قیامت آن را مى‏ستایند، دنیا حقائق را به یادشان آورد، یاد آور آن شدند، از رویدادها برایشان حکایت کرد، او را تصدیق کردند، و اندرزشان داد، پند پذیرفتند.

موضوع: (اخلاقى، اجتماعى)

دراین کلمه نورانی حضرت علی (ع) تصویری روشن از حقیقت دنیا فراروی بشر قرارمی دهد. تصویری که درآن هم به ابعاد منفی و ولغزشگاه های آن پرداخته شده است و هم دنیابه عنوان عامل هشداردهنده وبیدارگرووسیله تکامل انسان معرفی شده است.

وجوه بیانی و سیمای ادبی حکمت

الف. مجاز؛
وَ قَدْ سَمِعَ رَجُلاً شنید مردى دنیا را نکوهش مى‏کند.) رجلاًمجازعقلی به علاقه کلیت یعنی سمع کلام رجل؛سخن مرد را شنید.بنابراین رجل(مرد)را به کاربرده و از آن سخن مردرا اراده فرموده است
أَنْتَ الْمُتَجَرِّمُ عَلَیْهَا أَمْ هِیَ الْمُتَجَرِّمَهُ عَلَیْکَ در دنیا جرمى مرتکب شده‏اى یا دنیا به تو جرم کرده است..ب-دنیادرهی المجرّمٌ علیکَ مجازمفردمرسل است به علاقه سببیت.ومجموع جمله کنایه از سودمند بودن حوادث دنیادربیداری و توجه انسان غافل
بِمَصَارِعِ آبَائِکَ مِنَ الْبِلَى أَمْ بِمَضَاجِعِ أُمَّهَاتِکَ تَحْتَ الثَّرَى آیا با گورهاى پدرانت که پوسیده‏اند (تو را فریب داد) یا آرامگاه مادرانت که در زیر خاک آرمیده‏اند.گورهای پوسیده « بِمَصَارِعِ آبَائِکَ مِنَ الْبِلَى »وآرامگاه زیرخاک مادران« بِمَضَاجِعِ أُمَّهَاتِکَ تَحْتَ الثَّرَى »مجاز عقلی ازجسدهای پوسیده و به خواب رفته است به علاقه مکان زیرا گورها مکان دفن و خواب یا مرگ پدر و مادران آن هاست. (عرفان ؛۱۳۵۸ :۲/ ۱۸۵)
ب.استعاره؛
وَ قَدْ سَمِعَ رَجُلاً شنید مردى دنیا را نکوهش مى‏کند.)استعاره مکنیه است.الف- سمع(شنید) مستعارله ورای(دید) محذوف مستعار منه است گویی اصل عبارت «رَأَی رَجُلاًیتکلَّمُ» می باشدوسمع کلامه ؛مردی رادید که سخن می گوید و سخن اورا شنید.
أَنْتَ ٱلْْمُتَجَرِّمُ عَلَیْهَا أَمْ هِیَ ٱلْمُتَجَرِّمَهُ عَلَیْکَ در دنیا جرمى مرتکب شده‏اى یا دنیا به تو جرم کرده است.الف استعاره بالکنایه در«عَلی» (بر،روی) مستعارله بخاطراستعمال علی درغیرمعنی اصلی خودبه معنی (فی) وفی مستعارمنه یعنی درواقع مجرّمٌ فیهاوفیک..ومجموع جمله کنایه از سودمند بودن حوادث دنیادربیداری و توجه انسان غافل نسبت به عواقب اعمال خود.
مَتَى ٱسْتَهْوَتْکَ أَمْ مَتَى غَرَّتْکَ کى دنیا تو را سرگردان کرد و در چه زمانى تو را فریب داد.الف- ٱسْتَهْوَتْ و غَرَّتْ (مستعارمنه)استعاره مصرحه تبعیه از«خدعت،مستعارله» بخاطرنسبت دادن آن دو به دنیا.ودنیافاعل و قرینه
ٱکْتَسَبُوا فِیهَا ٱلْْرَّحْمَهَ وَ رَبِحُوا فِیهَا ٱلْْجَنَّهَ.افعال ٱکْتَسَبُوا و ربحوا (مستعارٌ منه )به معنی کسب کردن و سودبردن استعاره مصرحه ازطلبوا و نالوا(دست یافتن)مستعارٌ له ،از نوع استعاره تبعیه است.وواژه های الرّحمه و الجنّه مفعول جمله است که محورقرینه قرار گرفته است..
فَمَثَّلَتْ لَهُمْ بِِبَلائِهَا الْبَلاءََ وَ شَوَّقَتْهُمْ بِسُرُورِهَا إِلَى ٱلْسُّرُورِ؛حال آن که (دنیا) با بلاى خود بلاها را نمونه آورد، و با شادمانى خود آنان را به شادمانى رساند. ، افعال «مثلت» و «شوّقت» وسایرفعل هایی که به دنیانسبت داده شده اندجملگی استعاره مصرحه تبعیه از«وقعت و أحدثت ودیگرافعال مترادف این دو»(مستعارله) ودنیافاعل و قرینه آن ها محسوب می شود. ( همان منبع : ۱۸۵)
ج.تشبیه؛
و. إِنَّ ٱلْدُّنْیَا دَارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَهَا وَ دَارُ عَافِیَهٍ لِمَنْ فَهِمَ عَنْهَا وَ دَارُ غِنًى لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْهَا وَ دَارُ مَوْعِظَهٍ لِمَنِ اتَّعَظَ بِهَا مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ وَ مُصَلَّى مَلائِکَهِ اللَّهِ وَ مَهْبِطُ وَحْیِ اللَّهِ وَ مَتْجَرُ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ.دراین عبارت تشبیه بلیغ و موکدو مفرد مطلق به مفرد مقید است.ودنیا (مشبه مفرد مطلق)به صورت تشبیه جمع به چند چیزاز جمله دارصدق ، دارعافیه و دارغنی و دارموعظه و مسجدونمازخانه ملائکه(مصلی ملائکه الله) وفرودگاه وحی الهی(مهبط وحی) وتجارتگاه دوستان خدا) تشبیه شده است (همان منبع : ۲۲-۱۹)
د.کنایه؛
مجموع عبارت کنایه است به شیوه تعریض بیان کننده این حقیقت است که حوادث تلخ دنیا از جمله مریض شدن نزدیکان وتلاش بی ثمرانسان برای شفادادن عزیزان خودونجات آن هااز مرگ ،ازجمله محسنات دنیا ولطف اونسبت به انسان است تا به این وسیله آنان ازفرجام کارخود و بازگشت به آخرت غافل نشوند. (همان منبع : ۲۱۵-۲۱۱)

۴-۰۳۴نهج البلاغه-حکمت۱۴۱

*وقالَ علیه ٱلسَّلامُ: قِلَّهُ ٱلْعِیَالِ أَحَدُ ٱلْیَسَارَیْنِ ٱلتَّوَدُّدُ^[۶۹] نِصْفُ ٱلْعَقْلِ وَ ٱلهَمُّ^[۷۰] نِصْفُ ٱلْهَرَمِ^[۷۱]*
«کمى عائله یکى از دو آسانى است، و مهرورزی نیمى از خرد، و غم و اندوه نیمى از پیرى است.»

موضوع: دوستى‏ها و خردمندى(اخلاقى، اجتماعى)

دراین حکمت امام علی(ع) اسباب و علل آسایش درزندگی رامعرفی فرموده است.وعواملی که باعث سلب آسایش می شوندرابه مخاطبین خودآموزش میدهند.

وجوه بیانی و سیمای ادبی حکمت

الف. مجاز؛
امّا مطلب اوّل از آن رو که بى‏نیازى متعارف وابسته به داشتن ثروت است، و ثروت و مال دو جنبه دارد: یکى به دست آوردن مال، و دیگرى خرج نکردن. امابه دست آوردن ثروت نوعى آسایش است و خرج نکردن آن به دلیل کمى عائله، آسایش دیگرى است، امام (ع) از باب مجاز کلمه یسار را بر کمى عائله تعبیر کرده است. از باب اطلاق مسبّب بر سبب.
اما مطلب دوم: مقصود از خرد، عقل عملى است. و کلمه عقل، در اینجا [مجازمفردمرسل]در مورد تصرّفات عقل اطلاق شده است از باب اطلاق نام سبب بر مسبّب، و از جمله تصرّفات عقل در تدبیر امور، محبّت به دیگر مردم است. و چون انسان در رفع نیاز زندگى محتاج به دیگران است، و رفتارش با مردم در این جهت یا به گونه‏اى دوستانه و معاشرت نیکو و خوش برخوردى و گذشت و تشویق است، و یا به گونه قهر و غلبه و ترس است که ناگزیر دوستى و محبّت و آنچه لازمه دوستى است، نیمى از خرد، یعنى نیمى از تصرفات عقل در تدبیر امور زندگى او است. (عرفان ؛۱۳۵۸ :۲/ ۱۸۵)
ب. استعاره؛
« ٱلتَّوَدُّدُ نِصْفُ الْعَقْلِ وَ ٱلْهَمُّ نِصْفُ الْهَرَمِ» امّا مطلب سوم: چون پیرى یا طبیعى است و یا ناشی از یک دلیل خارجى مثل غم و اندوه و ترس،که باعث پیرى مى‏گردد. پس این نوع نیز یک قسم است که سبب پیرى در برابر سبب طبیعى آن مى‏باشد، و یک قسم از عوامل پیرى به منزله نیمى از آن است کلمه نصف(مستعارله) و پیرى(مستعارمنه) استعاره مکنیه آورده است، و اندوه و غم(قرینه،استعاره تخییلیه)، نیمى از علّت پیرى است. ( همان منبع )
ج.تشبیه؛
دراین کلمه واژه های (قله العیال-التوددوالهمّ)به عنوان مشبه مفرد مطلق به ترتیب به أحدالیسارین(یکی ازدوآسانی) ونصف العقل(نصف عقل) ونصف الهرم(نصف پیری) تشبیه شده است ونوع تشبیه مفروق وبا توجه به ادات و وجه شبه که محذوف می باشند،تشبیه بلیغ و موکّد بحساب می آید. (همان منبع : ۲۲-۱۹)

۴-۰۳۵نهج البلاغه-حکمت ۱۵۰

*وقالَ علیه ٱلسَّلامُ:لِرَجُلٍٍ سَأَلَهُ أَنْ یَعِظَهُ لا تَکُنْ مِمَّنْ یَرْجُو الآخِرَهَ بِغَیْرِ عَمَلٍ وَ یُرَجِّی^[۷۲] ٱلتَّوْبَهَ بِطُولِ ٱلأَمَلِ یَقُولُ فِی ٱلدُّنْیَا بِقَوْلِ ٱلزَّاهِدِینَ وَ یَعْمَلُ فِیهَا بِعَمَلِ ٱلرَّاغِبِینَ إِنْ أُعْطِیَ مِنْهَا لَمْ یَشْبَعْ وَ إِنْ مُنِعَ مِنْهَا لَمْ یَقْنَعْ یَعْجِزُ عَنْ شُکْرِ مَا أُوتِیَ وَ یَبْتَغِی ٱلزِّیَادَهَ فِیمَا بَقِیَ یَنْهَى وَ لا یَنْتَهِی وَ یَأْمُرُ بِمَا لَا یَأْتِی یُحِبُّ ٱلصَّالِحِینَ وَ لا یَعْمَلُ عَمَلَهُمْ وَ یُبْغِضُ ٱلْمُذْنِبِینَ وَ هُوَ أَحَدُهُمْ یَکْرَهُ ٱلْمَوْتَ لِکَثْرَهِ ذُنُوبِهِ وَ یُقِیمُ عَلَى مَا یَکْرَهُ الْمَوْتَ لَهُ إِنْ سَقِمَ ^[۷۳]ظَلَّ نَادِماً وَ إِنْ صَحَّ أَمِنَ لاهِیاً یُعْجِبُ بِنَفْسِهِ إِذَا عُوفِیَ وَ یَقْنَطُ إِذَا ابْتُلِیَ إِنْ أَصَابَهُ بَلاءٌ دَعَا مُضْطَرّاً وَ إِنْ نَالَهُ^[۷۴] رَخَاءٌ ^[۷۵]أَعْرَضَ مُغْتَرّاً تَغْلِبُهُ نَفْسُهُ عَلَى مَا یَظُنُّ وَ لا یَغْلِبُهَا عَلَى مَا یَسْتَیْقِنُ یَخَافُ عَلَى غَیْرِهِ بِأَدْنَى مِنْ ذَنْبِهِ وَ یَرْجُو لِنَفْسِهِ بِأَکْثَرَ مِنْ عَمَلِهِ إِنِ اسْتَغْنَى بَطِرَ^[۷۶] وَ فُتِنَ وَ إِنِ افْتَقَرَ قَنَطَ وَ وَهَنَ یُقَصِّرُ إِذَا عَمِلَ وَ یُبَالِغُ إِذَا سَأَلَ إِنْ عَرَضَتْ لَهُ شَهْوَهٌ أَسْلَفَ ٱلْمَعْصِیَهَ وَ سَوَّفَ^[۷۷] ٱلتَّوْبَهَ وَ إِنْ عَرَتْهُ^[۷۸] مِحْنَهٌ انْفَرَجَ ^[۷۹]عَنْ شَرَائِطِ ٱلْمِلَّهِ یَصِفُ ٱلْعِبْرَهَ وَ لا یَعْتَبِرُ وَ یُبَالِغُ فِی ٱلْمَوْعِظَهِ وَ لا یَتَّعِظُ فَهُوَ بِالْقَوْلِ مُدِلٌّ^[۸۰] وَ مِنَ الْعَمَلِ مُقِلٌّ یُنَافِسُ فِیمَا یَفْنَى وَ یُسَامِحُ فِیمَا یَبْقَى یَرَى ٱلْغُنْمَ ^[۸۱]مَغْرَماً وَ الْغُرْمَ ^[۸۲]مَغْنَماً یَخْشَى ٱلْمَوْتَ وَ لا یُبَادِرُ ٱلْفَوْتَ یَسْتَعْظِمُ مِنْ مَعْصِیَهِ غَیْرِهِ مَا یَسْتَقِلُّ أَکْثَرَ مِنْهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ یَسْتَکْثِرُ مِنْ طَاعَتِهِ مَا یَحْقِرُهُ مِنْ طَاعَهِ غَیْرِهِ فَهُوَ عَلَى ٱلنَّاسِ طَاعِنٌ وَ لِنَفْسِهِ مُدَاهِنٌ^[۸۳] ٱللَّغْوُ مَعَ ٱلْأَغْنِیَاءِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الذِّکْرِ مَعَ الْفُقَرَاءِ یَحْکُمُ عَلَى غَیْرِهِ لِنَفْسِهِ وَ لا یَحْکُمُ عَلَیْهَا لِغیْرِهِ وَ یُرْشِدُ غَیْرَهُ وَ یُغْوِی نَفْسَهُ فَهُوَ یُطَاعُ وَ یَعْصِی وَ یَسْتَوْفِی وَ لا یُوفِی وَ یَخْشَى ٱلْخَلْقَ فِی غَیْرِ رَبِّهِ وَ لا یَخْشَى رَبَّهُ فِی خَلْقِهِ وَ لَو لمَ یَکُن فی هذَا ٱلْکتابِ إلاّ هذَا ٱلْکَلامَ لَکَفَى بِهِ مَوعِظَهً ناجِِعَهً وَ حِکمَهً بالِغَهً وَ بَصیَرهً ِلمُبصرٍٍ وَ عِبرهً لِناظِرٍٍ مُفَکِّرٍٍ. *
ترجمه؛ و درود خدا بر او، فرمود: (مردى از امام در خواست اندرز کرد.)
از کسانى مباش که بدون عمل صالح به آخرت امیدوار است، و توبه را با آرزوهاى دراز به تأخیر مى‏اندازد، در دنیا چونان زاهدان، سخن مى‏گوید، اما در رفتار همانند دنیا پرستان است، اگر نعمت‏ها به او برسد سیر نمى‏شود، و در محرومیّت قناعت ندارد، از آنچه به او رسید شکر گزار نیست، و از آنچه مانده زیاده طلب است. دیگران را پرهیز مى‏دهد اما خود پروا ندارد به فرمانبردارى امر مى‏کند اما خود فرمان نمى‏برد، نیکوکاران را دوست دارد، اما رفتارشان را ندارد گناهکاران را دشمن دارد اما خود یکى از گناهکاران است، و با گناهان فراوان مرگ را دوست نمى‏دارد، اما در آنچه که مرگ را ناخوشایند ساخت پافشارى دارد، اگر بیمار شود پشیمان مى‏شود، و اگر تندرست باشد سرگرم خوشگذرانى‏هاست در سلامت مغرور و در گرفتارى نا امید است اگر مصیبتى به او رسد به زارى خدا را مى‏خواند. اگر به گشایش دست یافت مغرورانه از خدا روى بر مى‏گرداند، نفس به نیروى گمان ناروا، بر او چیرگى دارد، و او با قدرت یقین بر نفس چیره نمى‏گردد. براى دیگران که گناهى کمتر از او دارند نگران، و بیش از آنچه که عمل کرده امیدوار است. اگر بى نیاز گردد مست و مغرور شود، و اگر تهیدست گردد، مأیوس و سست شود. چون کار کند در آن کوتاهى ورزد، و چون چیزى خواهد زیاده روى نماید، چون در برابر شهوت قرار گیرد گناه را بر گزیده، توبه را به تأخیر اندازد، و چون رنجى به او رسد از راه ملت اسلام دورى گزیند، عبرت آموزى را طرح مى‏کند امّا خود عبرت نمى‏گیرد در پند دادن مبالغه مى‏کند امّا خود پند پذیر نمى‏باشد. سخن بسیار مى‏گوید، امّا کردار خوب او اندک است براى دنیاى زودگذر تلاش و رقابت دارد امّا براى آخرت جاویدان آسان مى‏گذرد سود را زیان، و زیان را سود مى‏پندارد از مرگ هراسناک است امّا فرصت را از دست مى‏دهد گناه دیگرى را بزرگ مى‏شمارد، امّا گناهان بزرگ خود را کوچک مى‏پندارد، طاعت دیگران را کوچک و طاعت خود را بزرگ مى‏داند مردم را سرزنش مى‏کند، امّا خود را نکوهش نکرده با خود ریاکارانه بر خورد مى‏کند
خوشگذرانى با سرمایه‏داران را بیشتر از یاد خدا با مستمندان دوست دارد، به نفع خود بر زیان دیگران حکم مى‏کند امّا هرگز به نفع دیگران بر زیان خود حکم نخواهد کرد، دیگران را هدایت امّا خود را گمراه مى‏کند، دیگران از او اطاعت مى‏کنند، و او مخالفت مى‏ورزد، حق خود را به تمام مى‏گیرد امّا حق دیگران را به کمال نمى‏دهد، از غیر خدا مى‏ترسد، امّا از پروردگار خود نمى‏ترسد مى‏گویم: (اگر در نهج البلاغه جز این حکمت وجود نداشت، همین یک حکمت براى اندرز دادن کافى بود این سخن، حکمتى رسا، و عامل بینایى انسان آگاه، و عبرت آموز صاحب اندیشه است)

موضوع: ضدّ ارزش‏ها و هشدارها(اخلاقى، اجتماعى، سیاسى)

موعظه راهنمایی کردن نادان،وآگاه کردن غافل،وفعال کردن انسان تنبل است .ومهمترین چیزی است که پیامبران وجانشینان آن ها برای اصلاح بندگان و آبادانی سرزمین هابه کارگرفته اند. وهدف از آن مجهزکردن عقل هابرای پذیرش احکام وقبول قوانین ازصمیم قلب است.(کمره ای ؛۱۳۵۶: ۲۱/۲۳۳)

وجوه بیانی وسیمای ادبی

الف.موارد استعاره ی به کاررفته در این حکمت نورانی عبارت است از؛
«بّلاء»استعاره مکنیه است زیرادردراین عبارت گویی مشکلات و گرفتاری هابه تیرتشبیه شده است ومشبه به یعنی تیرحذف و اصابت که از ویژگی های تیراست به عنوان قرینه تخیلیه ذکرشده است.
إِنْ أَصَابَهُ بَلاءٌ دَعَا مُضْطَرّاً وَ إِنْ نَالَهُ رَخَاءٌ..بلاءمستعارله به «تیر،مستعارمنه»ونوع استعاره بالکنایه)و«ََأصَابَ،قرینه و استعاره تخییلیه»

۷- حرکت مایع به علت اختلاف درجه حرارت
در مورد محصولات کشاورزی بیشتر مکانیزمهای حرکت از لوله‌های مویین و انتشار انجام می‌پذیرد(بی‌نام، ۱۳۷۲).
به طور کلی عمل خشک‌کردن تابع عوامل زیر است (Hall, 1971) :
۱- رطوبت اولیه ماده
۲- رطوبت نسبی محیط
۳- رطوبت تعادلی ماده (EMC)
۴- درجه حرارت محیط
۵- شکل و نوع ماده
از عوامل مهم فوق، رطوبت تعادلی است. مقدار رطوبت ماده بعد از آنکه مدت زمان نامحدودی در محیط ویژه‌ای از لحاظ درجه حرارت و رطوبت نسبی قرار گرفت، رطوبت تعادلی نامیده می شود. در واقع میزان رطوبتی است که فشار بخار درونی ماده با فشار بخار آب در محیط یکسان شود (Brooker et al. ۱۹۹۲). چندین مدل تجربی و تئوری برای تعیین رطوبت تعادلی وجود دارد که یکی از آنها معادله هندرسون^[۴۵] می‌باشد .

(۲-۴)
RH: رطوبت نسبی (decimal)،
M_e:رطوبت تعادلی (% d.b.)،
θ_abc: دمای مطلق محیط(K)،
i ,h :ثابتهایی براساس خصوصیات دانه.
برای دانه های ذرت، رابطه زیر برای رطوبت تعادلی معرفی گردیده است (Thompson, 1967):
۱-RH=exp[-k(T+C)(100M_e)^N] (۲-۵)
که در آن k=86510, N=1.8634, C=49.81 می باشد.
۲-۴- دسته‌بندی رطوبت موجود در دانه
رطوبت موجود در ماده غذایی به سه دسته تقسیم می‌شود (Trybal, 1990) :
۲-۴-۱ رطوبت آزاد^[۴۶]:
آبی که به شکل لایه نازکی سطح ماده را پوشانده آب آزاد یا رطوبت آزاد گفته می‌شود (پهلوانزاده، ۱۳۷۷).
۲-۴-۲- رطوبت غیر پیوندی^[۴۷]:
رطوبتی می باشد که فشار بخار تعادلی آن در ماده برابر با فشار بخار مایع در همان درجه حرارت می‌باشد. این رطوبت در خلل وفرج محصول قرار گرفته و تحت اثر نیروهای کششی سطحی قرار دارد (Trybal, 1990).
۲-۴-۳- رطوبت پیوندی^[۴۸]:
رطوبتی می باشد که فشار بخار تعادلی آن در ماده کم تر از فشار بخار مایع در همان درجه حرارت می باشد. این رطوبت تحت اثر پیوند هیدروژنی و جاذبه مولکولی قرار دارد. تنها رطوبت آزاد وغیر پیوندی است که می تواند تبخیر شود و طی فرایند خشک کردن از ماده خارج شود (Trybal, 1990).
۲-۵- ویژگیهای هوای خشک‌کننده:
محیطی که غلات جهت خشک‌کردن در آن قرار می‌گیرند هوای مرطوب است که مخلوطی از هوای خشک و بخار آب است.گرچه نسبت وزنی بخار آب در هوایی که برای خشک‌کردن غلات به‌کار می‌رود همواره کمتر از یک دهم است، اما وجود مولکولهای آب تأثیرعمیقی در فرایند خشک‌کردن دارد. اصـطلاحات زیر برای تبیین خواص ترمودینامیکی هوای خشـک‌کـننده به کار می‌روند (Brooker et al., 1992).
فشار بخار^[۴۹]:
فشار بخار آب ( P_v ) فشار جزئی اعمال شده توسط مولکولهای بخار آب موجود در هوای مرطوب می‌باشد. هنگامی که هوا کاملا توسط بخار آب اشباع باشد این فشار را فشار بخار اشباع می‌نامند (P_vs). فشار بخار هوای مطلوب برای خشک‌کردن غلات کم است (معمولا کمتر از۹/۶ kPaیا psia 7/14).
رطوبت نسبی^[۵۰]:
رطوبت نسبی (φ)، نسبت مولی بخار آب موجود در هوا به نسبت مولی بخار آب در هوای اشباع در همان دما و فشار هوا است. به عبارت دیگر رطوبت نسبی، فشار بخار آب موجود در هوا به فشار بخار آب، در هوای اشباع در همان دما و فشار هوا است.
نسبت رطوبتی^[۵۱]:
نسبت رطوبتی (W)، جرم بخار آب موجود در واحد جرم هوای خشک است. عبارات دیگری که برای این اصطلاح به کار می‌روند رطوبت مطلق^[۵۲] یا رطوبت ویژه^[۵۳] می‌باشد. نسبت رطوبـت هوایی که برای خشک‌کردن غلات بکار می‌رود پاییـن است و در دامنه ۰۰۵/۰ تا ۲/۰ کیلوگرم آب بر کیلوگرم هوای خشک قرار می‌گیرد. برای محاسبه نسبت رطوبت می‌توان از رابطه زیر استفاده کرد (Brooker et al., 1992).
(۲-۶)
P: فشار اتمسفر معادلkPa 32/101
درجه حرارت خشک^[۵۴]:
دمای هوای مرطوبت است که به وسیله دما سنج معمولی بدست می‌آید.
دمای نقطه شبنم^[۵۵]:
دمایی است که در آن میعان صورت می‌گیرد، هنگامی که هوا در یک نسبت رطوبت و فشار ثابت سرد شود. بنابراین دمای نقطه شبنم همان دمای اشباع در رطوبت مطلق و فشار بخار ثابت است.
درجه حرارت تر^[۵۶]:
وقتی حباب دماسنج با فتیله تر پوشانده شود و در معرض جریان هوا با سرعت m/s 5 قرار گیرد، دمایی که دماسنج نشان می‌دهد دمای تر است.
حجم مخصوص^[۵۷]:
حجم واحد جرم هوای خشک است.
آنتالپی^[۵۸]:
انرژی ترمودینامیکی کل موجود در یک سیستم است. آنتالپی هوای مرطوب، مجموع انرژی بخار آب و هوای خشک در واحد جرم هوای خشک می‌باشد. آنتالپی هوایی که به منظور خشک‌کردن غلات استفاده می‌شود برابر با مجموع آنتالپی هوای خشک و بخار آب موجود در هوا است. آنتالپی بخار آب فوق گرم نیز برابر با مجموع آنتالپی بخار فوق گرم، تبخیر در نقطه شبنم و آب در نقطه شبنم است.
طی یک فرایند بی دررو^[۵۹] مانند، خشک‌کردن، آنتالپی و درجه حرارت تر ثابت می‌ماند. درجه حرارت خشک^[۶۰] کاهش و رطوبت مطلق، رطوبت نسبی، فشار بخار و نقطه شبنم افزایش می‌یابد. اگر بررسی بهتری روی خواص هوا در زمان خشک‌کردن در نمودار رطوبت‌سنجی انجام دهیم، شرایط به‌این ترتیب خواهد بود که،‌ در زمان ورود هوا به گرمکن، انرژی داخلی مولکولهای هوا بدلیل جذب انرژی گرمایی بالا رفته و در نتیجه آنتالپی آن افزایش می‌یابد. هنگام ورود هوا به خشک‌کن، هوای داغ از میان محصول عبور می‌کند و مقدار زیادی از حرارت هوا صرف گرمای نهان تبخیر آب موجود در دانه‌ها شده، که نتیجه آن بالا رفتن محتوای آب موجود در هوا به صورت بخار است. آنتالپی هوا ثابت مانده و درجه حرارت خشک آن کاهش و رطوبت نسبی و مطلق آن افزایش می‌یابد. به دلیل ثابت ماندن آنتالپی هوا و رسیدن آن به رطوبت اشباع دمای هوا برابر با دمای هوای تر خواهد شد (Izadifar and Mowla, 2000).
۲-۶- مراحل مختلف فرایند خشک کردن
فرایند خشک کردن شامل دو مرحله است (بی نام، ۱۳۷۲).
۲-۶-۱- مرحله با نرخ ثابت^[۶۱]
در این مرحله خشک‌شدن، خروج آب همانند تبخیر از یک سطح آزاد آب صورت می گیرد. دمای جسم ثابت می ماند و برابر با دمای مرطوب هوا است. سرعت خشک شدن در این مرحله توسط نفوذ بخار آب به لایه هوای مجاور سطح جسم کنترل می شود. سرعت ثابت تبخیر آب در سطح جسم دلیل ثابت ماندن دمای سطح ماده خشک شونده می باشد که این دما تقریبا برابر با دمای تر هوا خواهد بود. اگر انتقال حرارت علاوه بر روش جابجایی بااستفاده از روش های دیگر نیز انجام شود دمای جسم بیشتر از دمای مرطوب هوا شده و سرعت خشک شدن افزایش خواهد یافت و زمانی فرامی رسد که سرعت حرکت مولکولهای آب از عمق جسم به سطح آن به قدری کاهش می یابد که سطح جسم شروع به خشک شدن کند. در این هنگام رطوبت باقی مانده در ماده خشک شونده را رطوبت بحرانی^[۶۲] می نامند (بی نام، ۱۳۷۲). در این هنگام مرحله با نرخ نزولی^[۶۳] آغاز می شود. معادله نرخ خشک شدن در مرحله ثابت به شکل زیر است (زمردیان. ۱۳۸۷).

جدول ۴-۱۰ : اندیکاتورهای انتخاب شده از دسته ها برای ورود به شبکه عصبی ۱۱۱

جدول ۴-۱۱ : داده های تخصیص داده شده به شبکه عصبی در هر پایگاه ۱۱۶
جدول ۴-۱۲ : مقایسه نتایج به دست آمده از شبکه عصبی و مدل های رقیب برای سهام بانک پارسیان ۱۲۰
جدول ۴-۱۳ : مقایسه نتایج به دست آمده از شبکه عصبی و مدل های رقیب برای سهام صنایع شیمیای فارس ۱۲۰
جدول ۴-۱۴ : مقایسه نتایج به دست آمده از شبکه عصبی و مدل های رقیب برای سهام فولاد مبارکه اصفهان ۱۲۱
فهرست شکل ها
شکل ۱-۱ : دسته بندی کلی تحلیل های کاربردی در بازار سرمایه ۲۱
شکل۲-۲ : ساختار شبکه عصبی پیش رو (غیر بازگشتی) باسه لایه ،لایه ورودی ، لایه میانی و لایه خروجی ۴۵
شکل۲-۳ : ساختار شبکه عصبی برگشتی با سه لایه ، لایه های دوم و سوم برگشتی می باشند. ۴۵
شکل ۲-۴ : مدل یک نرون خطی و غیرخطی(خطی یا غیر خطی بودن به نوع تابع فعال ساز بستگی دارد) ۴۷
شکل۲-۵ : نحوه عملکرد بایاس در خروجی ترکیب کننده خطی ۴۸
شکل ۲-۶ : توابع فعالسازی(الف) حدآستانه، (ب) خطی تکه‌ای، (ج) سیگموئید تک قطبی، (د)گوسین، (ه) خطی (و) سیگموئید دوقطبی ۵۰
شکل ۲-۷ : شبکه پیشرو با یک لایه فعال (خروجی) ۵۱
شکل ۲-۸ : شبکه عصبی پیشرو با یک لایه مخفی و یک لایه خروجی ۵۲
شکل ۲-۹ : شبکه عصبی بازگشتی بدون حلقه خودپسخور و نرون‌های میانی ۵۳
شکل ۲-۱۰ : شبکه بازگشتی با نرونهای مخفیبا حجم حافظه بالاتر ۵۴
شکل ۲-۱۱ : یک شبکه عصبی با سه نرون و دولایه فعال ۵۶
شکل ۳-۱ : شمای کلی مراحل انجام تحقیق ۸۴
شکل ۳-۱ : شباهت سری های سفید و سیاه با در نظر گرفتن lag 92
شکل ۴-۱ : قیمت های بسته شدن سهام بانک پارسیان و بانک کارآفرین ۱۱۳
شکل ۴-۲ : قیمت های بسته شدن سهام پتروشیمی خارک و صنایع شیمیایی فارس ۱۱۴
شکل ۴-۳ : قیمت های بسته شدن سهام فولاد مبارکه اصفهان و فولاد خوزستان ۱۱۵
شکل ۴-۴ : شبکه عصبی ساخته شده توسط نرم افزار متلب ۱۱۶
شکل ۴-۵ : قیمت های پایین پیش بینی شده و واقعی برای سهام بانک پارسیان ۱۱۷
شکل ۴-۶ : قیمت های بالای پیشش بینی شده و واقعی برای سهام بانک پارسیان ۱۱۷
شکل ۴-۷ : قیمت های پایین پیش بینی شده و واقعی برای سهام صنایع شیمیایی فارس ۱۱۸
شکل ۴-۸ : قیمت های بالای پیش بینی شده و واقعی برای سهام صنایع شیمیایی فارس ۱۱۸
شکل ۴-۹ : قیمت های پایین پیش بینی شده و واقعی برای سهام فولاد مبارکه اصفهان ۱۱۹
شکل ۴-۱۰ : قیمت های بالای پیش بینی شده و واقعی برای سهام فولاد مبارکه اصفهان ۱۱۹

فصل اول

کلیات تحقیق

مقدمه

عدم قطعیت در بازار سرمایه به معنای تفاوت مقادیر مورد انتظار و مقادیری است که در واقعیت اتفاق می‌افتند. طراحی روش‌های تحلیل و پیش‌بینی مختلف در بازار سرمایه نیز به دلیل بالا بودن این مقدار و نیاز به دانستن قیمت‌ها در آینده با قطعیت بیشتر یا عدم قطعیت کمتر بوده است. برای کسب سود در بازار سرمایه، سرمایه‌گذاران همواره به دنبال پیدا کردن سهم مناسب جهت سرمایه‌گذاری و قیمت مناسب برای خرید و فروش بوده‌اند و لذا تمام مدل‌های پیش بینی مطرح شده همواره به دنبال پاسخ دادن به سه سؤال اساسی بوده‌اند؛ چه سهمی، در چه محدوده زمانی و در چه قیمتی خریداری شود و یا به فروش برسد. قبل از بررسی پاسخ‌های داده شده به این سؤالات، باید به سؤال جدی‌تری پاسخ داد. از جمله اینکه آیا پیش بینی بازارهای مالی ممکن است؟!
همچنین، در ادامه باید به این موضوع پرداخته شود که در صورت پیش بینی پذیر بودن بازار سرمایه، باید به بررسی ابعاد مختلف بازار سرمایه و متدهایی که در هر زمینه برای پیش بینی ارائه شده است، پرداخت. در ادامه باید بررسی کرد که چه متدهایی کارایی لازم برای این پیش‌بینی را دارند و آیا ترکیب این متدها به صورت کلی ممکن است یا خیر. در ادامه خواهیم دید که می‌توان ابزار به کار گرفته شده در پیش بینی تمام ابعاد بازار سرمایه را در سه دسته کلی متدهای تکنیکال، متدهای بنیادین و متدهای ریاضی، شامل متدهای کلاسیک سری زمانی و رگرسیون و متدهای هوش مصنوعی قرار داد.
در این پژوهش، با بررسی تمام موارد بالا و امکان سنجی تلفیق متدهای به کارگرفته شده جهت پیش بینی قیمت، به سؤالات مطرح شده پاسخ داده خواهد شد و برای اولین بار، به پیش بینی دو قیمت برای دوره‌های جلوتر پرداخته می شود؛ قیمت بالا و قیمت پایین سهام. به این وسیله، سفته بازان^[۱] می‌توانند با به کارگیری این متد، با دقت قابل قبولی به پیش‌بینی قیمت پرداخته و از طریق نوسان گیری، کسب سود کنند.

۱-۲- نظریه کارایی بازار سرمایه

قبل از (فاما^[۲] ۱۹۷۰)، همه فقط به دنبال پاسخ دادن به سؤالات سه گانه ذکر شده در بازار سرمایه بوده اند. با مطرح شدن نظریه کارایی بازار سرمایه فاما، سؤال بزرگ دیگری نیز پیش روی سرمایه‌گذاران و تحلیل‌گران قرار گرفت؛ آیا اصلا تحلیل و پیش بینی آینده بازار سهام ممکن است؟! فاما با طرح نظریه کارایی بازار سرمایه، بازار را متشکل از سرمایه گذارانی فرض کرد که همگی به اطلاعات یکسانی از گذشته و حال دسترسی دارند. اطلاعات سیاسی، اقتصادی، نهانی و … . در واقع برای باور کردن نظریه فاما حتی لازم نیست همه سرمایه گذاران به اطلاعات یکسانی دسترسی داشته باشند، تنها لازم است تعداد زیادی از سرمایه گذاران به این اطلاعات به صورت یکسان و مساوی دسترسی داشته باشند. زمانی که اطلاعات در دسترس مساوی باشند، ابزارهای تحلیل و پیش بینی نیز یکسان باشند؛ هیچ سرمایه گذاری نمی‌تواند سود غیر عادی کسب کند. برای مثال، اگر اولین نفری که اطلاعات نهانی دارد، قصد خرید یک سهم را بکند؛ در مدت زمانی که در پی انجام این امر است، فروشندگان از این اطلاعات مطلع شده و سهم خود را گران‌تر از قبل می‌فروشند. لذا فرصت کسب سود غیر عادی وجود ندارد. تعریف دقیق و کامل بازار کارای سرمایه نیز عبارت است از: بازاری که سرعت انتقال اطلاعات در آن بسیار زیاد باشد. لذا فاما سه نوع از کارایی را تعریف می‌کند، بازار کارای ضعیف که سرعت انتقال اطلاعات در آن کم است ولی همچنان امکان کسب سود غیرعادی با بهره گرفتن از اطلاعات گذشته ممکن نیست. بازار کارای متوسط که سرعت نقل اطلاعات در آن زیاد است و امکان کسب سود غیر عادی با بهره گرفتن از اطلاعات حال ممکن نیست. بازار کارای قوی که سرعت انتقال اطلاعات در آن بسیار زیاد بوده و حتی دارندگان اطلاعات نهانی نیز فرصت کسب سود غیر عادی ندارند. در نهایت فاما نتیجه می‌گیرد که نوسان قیمت در بازار تصادفی بوده و امکان پیش‌بینی آن موجود نیست.
پس از مطرح شدن نظریه کارایی بازار سرمایه، سرمایه گذاران بازار سرمایه به دو دسته تقسیم شدند. دسته‌ای که به کارایی بازار اعتقاد داشتند، به سرمایه گذاری های بلند مدت روی آوردند، دلیل این امر این بود که این دسته امکان کسب سود از طریق پیش بینی بازار را منتفی دانسته و لذا فرصتی برای کسب سود غیر عادی از طریق خرید و فروش کوتاه مدت وجود ندارد. دسته دیگر سرمایه گذاران به این نظریه اعتقاد ندارند و به آن انتقادهایی دارند. این دسته به پیش بینی بازار سرمایه اعتقاد داشته و لذا از مدل‌های مختلفی برای این پیش‌بینی‌ها استفاده کرده‌اند. این دسته، علاوه بر سرمایه گذاری‌های بلند مدت، به سرمایه گذاری‌های کوتاه مدت و میان مدت نیز پرداخته و از طریق خرید و فروش‌های پیوسته، تلاش در کسب سود غیر عادی می‌کنند.
از جمله انتقادهایی که به نظریه کارایی بازار سرمایه وارد است، می‌توان به قواعد مشهور بازار سرمایه اشاره کرد. از جمله این قواعد می‌توان به پایین آمدن قیمت‌ها به صورت عمومی در پایان هفته‌ها اشاره کرد؛ دلیل این امر این است که در روزهای تعطیل ممکن است اتفاقات ناخوشایندی رخ دهد که باعث افت شدید قیمت‌ها در ابتدای هفته بعد منجر شود. قاعده دیگر پایین آمدن قیمت‌ها در انتهای سال است. به صورت عمومی بازدهی سهامی که P/E بالاتری دارند، بالاتر است. این قواعد که به صورت عرف بازار درآمده‌اند از جمله نقدهایی است که سرمایه گذاران به نظریه کارایی بازار سرمایه که پیش بینی را غیرممکن می‌داند وارد می‌دانند.
انتقاد دیگر سرمایه گذاران، این است که روندهای فصلی، دوره‌ای و خطی و غیرخطی از طریق مدل‌های اقتصادسنجی و سری زمانی کاملا قابل شناسایی و مشهود است. از نظر تجربی، بسیاری از سرمایه گذاران با بهره گرفتن از تحلیل‌های تکنیکال و بنیادین به کسب سود می‌پردازند. (پوا^[۳] ۲۰۰۸) در مقاله‌ای به بررسی روندهای موجود در بازار سرمایه پرداخته و اظهار می‌دارد که از نقطه نظر عملی این نظریه صحیح نبوده و نظریه کارایی بازار سرمایه، در یک بازار کاملا ایده آل صحت دارد. لذا با توجه به انتقادهای ذکر شده و فرصت‌های عملی درک شده در بازار توسط سرمایه گذاران، در این مقاله فرض پیش بینی پذیر بودن بازار سرمایه مورد قبول قرار گرفته و به اولین سؤال مطرح شده به این صورت پاسخ می‌دهیم.

۱-۳- ابعاد مختلف بازار سرمایه و ابزارهای پیش بینی

حال که به پیش بینی پذیر بودن بازار اعتقاد پیدا می‌کنیم، زمان پاسخ دادن به سؤالات سه گانه مطرح شده می‌رسد، چه سهمی، چه محدوده زمانی و چه قیمتی. برای پاسخ دادن به این سؤال از مدل‌های بسیار متنوعی استفاده شده است. مدل‌های که به پیش بینی سهم مورد نظر می‌پردازند عموما با بهره گرفتن از تحلیل‌های بنیادین و روش‌های کلاسیک پیش بینی مثل اقتصاد سنجی و سری زمانی مورد بررسی قرار می‌گیرند. مدل‌هایی که به محدوده زمانی می‌پردازند، در پی یافتن استراتژی خاصی برای معاملات هستند و از مدل‌های تحلیل و پیش بینی تکنیکال یا مدل‌های توسعه یافته هوش مصنوعی بهره می‌برند. در پاسخ به سؤال چه قیمتی، دسته بسیار بزرگی از مدل‌ها به کار می‌آیند. مدل‌های کلاسیک، تحلیل‌های بنیادی، تحلیل‌های تکنیکی و الگوریتم‌های هوش مصنوعی. در این مقاله ما به طور دقیق در پی پاسخ به سؤال سوم، یعنی پیش بینی قیمت هستیم، بیشترین گوناگونی در حوزه پیش بینی نیز در این حوزه است. در ادامه به اختصار به توضیح کوتاهی از انواع مدل‌های پیش بینی و دلیل انتخاب شبکه های عصبی به عنوان مدل منتخب می‌پرازیم.
مدل‌های پیش‌بینی قیمت سهام را می‌توان به صورت کلی در سه دسته جای داد، تحلیل‌های تکنیکال، تحلیل‌های بنیادین و تحلیل‌های با بهره گرفتن از الگوریتم‌های هوش مصنوعی. تحلیل تکنیکال با مطالعه روند تغییرات گذشته قیمت سهام و با این پیش فرض که اتفاقات گذشته در آینده تکرار می‌شود به پیش‌بینی می‌پردازد. در واقع چارتیست‌ها یا همان تکنیکال کاران اعتقاد دارند که تنها چیزی که قیمت سهام را تغییر می‌دهد میزان تقاضا و عرضه در بازار است. در واقع این دسته اعتقاد دارند که قیمت سهام تحت تأثیر هر عامل دیگر بنیادین اقتصادی که تغییر کنند، این عوامل تنها روی عرضه و تقاضا در بازار تأثیر دارند و لذا با پیش بینی این مقادیر می‌توان قیمت‌ها را نیز پیش بینی کرد. دو مدل کلی به کار گرفته شده توسط این دسته عبارتند از تطابق الگوها و استفاده از اندیکاتورها؛ الگوها در واقع روند‌های تغییر قیمت در گذشته هستند که با توجه به اعتقاد به تکرار شدن آنها در آینده می‌توان از انطباق آنها برای پیش بینی آینده استفاده کرد. اندیکاتورها نیز مدل‌های ریاضی هستند که با بهره گرفتن از شاخص‌های قیمتی مثل قیمت باز و بسته شدن و حجم مبادلات انجام شده، عرضه و تقاضا و در نهایت قیمت را پیش‌بینی می‌نمایند.
تحلیل بنیادین با شناسایی عوامل مؤثر بر قیمت سهام و تحلیل تأثیر هر کدام به پیش‌بینی قیمت می‌پردازد. فاندامنتال کاران یا همان استفاده‌ کنندگان از تحلیل بنیادین اعتقاد دارند که عوامل بسیار زیادی در قیمت سهام تأثیر دارند. قیمت‌های جهانی محصولاتی که کمپانی‌ها تولید می‌کنند، قیمت مواد اولیه مورد نیاز آنها و سایر عوامل سیاسی و اقتصادی تأثیرگذار در فروش و سود کمپانی از جمله این عوامل هستند. به طور کلی تحلیل‌هایی که در این حوزه صورت می‌گیرند عبارتند از تحلیل صورت‌های مالی که به دو صورت افقی (مقایسه صورت‌های مالی در طی سالیان مختلف و تحلیل تغییرات آنها) و عمودی (تحلیل عناصر موجود در صورت مالی و مقایسه آنها و بررسی نسبت‌های مالی) و همچنین مدل‌های کلاسیک پیش‌بینی نظیر رگرسیون (پیدا کردن رابطه میان قیمت سهام و متغیرهایی که تعریف می‌گردند) و سری زمانی (شناخت سیکل‌ها و روندهای موجود در قیمت سهام).
الگوریتم‌های هوش مصنوعی که استفاده از آنها به سرعت در حال رشد میان سرمایه گذاران است در واقع تلفیقی از تمام روش‌های پیش بینی ذکر شده با توانایی برازش منحنی‌های غیرخطی با درجه بالا است. این الگوریتم ها قابلیت کار با تعداد زیادی از متغیرها و پیدا کردن رابطه مناسب میان این متغیرها را دارند. آنگونه که ذکر شد، عوامل تأثیر گذار در قیمت سهام بسیار زیاد هستند و مدل‌های کلاسیک و تحلیل‌های قدیمی و تجربی پاسخگوی این تعداد عوامل نیستند. برای پیش بینی‌های کوتاه مدت عموما از مدل‌های کلاسیک سری زمانی و تحلیل تکنیکال استفاده می‌شود، هر کدام از این دو، تعداد زیادی الگوریتم دیگر را شامل می‌شوند که کار جمع بندی و نتیجه گیری را دشوار می‌کند. الگوریتم‌های هوش مصنوعی این قدرت را دارند که تمام این تحلیل‌ها را با یکدیگر به وسیله وزن دهی‌های بهینه ترکیب کرده و یک جواب یکتا و بهینه را ارائه دهد.
از میان الگوریتم‌های هوش مصنوعی، استفاده از شبکه‌های عصبی در مبحث پیش بینی بسیار زیاد است. این امر به دلیل قابلیت شبکه عصبی در کار با تعداد زیادی متغیر، برازش بسیار دقیقی از سری زمانی، تحت تأثیر داده‌های پرت قرار نگرفتن، عدم محدودیت برای درجه خاصی از غیر‌خطی بودن و انعطاف پذیر بودن شبکه در مقابل تغییرات پارامترهای مدل می‌باشد. از جمله اقبالی که به این مدل‌ها شده است می‌توان به تاوارس و همکاران^[۴] (۲۰۱۰)، فاریا و همکاران^[۵] (۲۰۰۹)، تسای و چیو^[۶] (۲۰۰۹) و کارا و همکاران^[۷] (۲۰۱۱) اشاره کرد که در تحقیقات خود، شبکه‌های عصبی را از مدل‌های کلاسیک و دیگر الگوریتم‌های هوش مصنوعی برتر می‌دانند. اولیویرا و همکاران^[۸] (۲۰۱۳) در بررسی جامعی که روی بازار بورس برزیل انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که شبکه عصبی از ماشین‌های بردار پشتیبان (SVM) و سری زمانی در امر پیش بینی قیمت کارا هستند.
با توجه به دلایل ذکر شده و نتایج گرفته شده در سایر تحقیقات که قسمتی از آنها ذکر شد، در این مقاله، ما نیز شبکه‌های عصبی را جهت پیش بینی قیمت سهام انتخاب می‌کنیم. نکته مهم در استفاده از شبکه‌های عصبی این است که این شبکه ها در ابتدا با بهره گرفتن از ۷۵ درصد داده ها (به صورت عمومی) وارد فرایند یادگیری می‌شوند. در این مرحله به دلیل قابلیت بالای شبکه عصبی جهت برازش منحنی‌های پیچیده، ممکن است شبکه مدل را پیچیده‌تر از آنی که هست شناسایی کند. این امر باعث می‌شود که مقادیر پیش‌بینی به مقادیر واقعی نزدیک‌تر شوند و تخمین دقیق‌تری در مرحله آموزش صورت گیرد. نکته در اینجاست که حدی از تغییرات و اختلاف میان مقادیر پیش بینی و واقعی به خاطر تصادفی بودن این تغییرات است. در تمام مدل‌های پیش‌بینی این جزء تصادفی وجود دارد ولی شبکه‌های عصبی برای تخمین این مقادیر، از تعداد متغیرهای زیادتری استفاده می‌کنند در حالی که این مقادیر تصادفی بوده و پیش بینی پذیر نیستند. این خاصیت که به آن بیش برازش می‌گویند بزرگترین مشکل شبکه‌های عصبی می‌باشد.